Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Uşaqlarla lə yaq ətsiz davranış”
- Emosional zorakılıq
|
2.5.2 . Zorakılığ a m əruz qalmış uşaqlara psixoloji yardım H ə r bir c ə miyy ə td ə uşaqlar xüsusi qayçı obyekti kimi qə bul edils ə d ə , h ə l ə d ə uşaqlara qarşı müxtəlif zorakılıqların kökü kə silm əmiş, uşaq hüquqlarının qorunmasında etibarlı hüquq sistemi formalaşmamışdır. Hə m ail ə d ə , h əm müxtə lif ictimai t ə lim – t ə rbiy əmüə ssis ə l ə rind ə h ə m d ə bütövlükdə c ə miyy ə td ə uşaqlara qarşı fiziki, emosional, psixoloji və aktual xarakterli zorakılıqlara heç də az t əsadüf olunmur. Yaşlıların fikrincə uşağa veril ə n fiziki c ə za onun intizama tabe edilm əsinin, xoşagə lm əz davranışdan uzaqlaşdırılmasının tə sirli vasit ədir. Çox vaxt mə kt ə bd ə zorak ılıq vasitə si olan fiziki c ə zaya m əruz qalan uşaqlar etdiklə ri q ə bah ətli, intizamsız hə r ə k ə tl ə r ə cavab kimi qavrayır və bu bar ə d ə heç kimə şikayə t etmirl ər. İctimai şüurda fiziki c əzanın tə rbiy ə vasit əsinin olmaması haqqında dəqiq mövcud olmaması bel ə ―tə rbiy ə üsulu‖nun ə srl ər boyu yaşamasına və bu günə d ə k g ə lib çıxmasına sə b əb olmuşdur. Bu mə s ə l ə d ə kütlə vi informasiya vasit ə l ə rinin d ə günahı çoxdur. Müxtəlif televiziya kanalları ilə nümayiş etdirilə n filml ə rd ə v ə 261 dig ər verilişlə rd ə praktik olaraq zorakılığın təbliğatı geniş yer tutur. Belə verilişlər uşaq və yeniyetm ə l ə rin əxlaqi şüurunda zorakılığın yol verilə n bir hal olm ası rəyini doğurur. Uşaqlar filimlə rd ə gördükləri zorakı sə hn ə l əri öz m ə qs ə dl əri üçün gündə lik h ə yatda t ə krarlaya bil ə r. Konstitusiyada v ə t əndaşların təsbit edilmiş şəxsi toxunulmazlıq hüququnun tapdanması ilə müşayət olunan zorakılıq halları çox vaxt ağı r cinay ə tl ərin baş vermə sin ə s ə b əb olur. Zorakılığın artmasına sə b əb olan bir çox amillər vardır. Bunların sırasında cə miyy ə td ə zorakılığın ciddi sosial problem kimi qə bul edilm ə si, əhalinin hüquqi savadının aşağı sə viyy ə d ə olması, uşaqların öz hüquqları h aqqında lazımi məlumatlara malik olmaması və s. adlarını qeyd etmə k olar. Uşaq zorakılıqla ilk də f ə ail ə d ə üzləşir. Bu halın yaranmasında ail ə - m əişət zorakılıqları situativ (ail ə münasibə tl ərinin pozulması, aşağı özünüqiymə tl ə ndirm ə, uşağın doğulmasının a rzu edilm ə m ə si) v ə struktur (işsizlik, sosial tə crid, maliyy ə çə tinlikl ə ri) kimi stressorların tə siri olduqca böyükdür. Ail ə nin g ə lirl ərinin az olması və daimi pul çatışmazlığı ailə üzvlə rinin ə sas t ə l əbatlarının ödə nilm ə sin ə ə ng ə ll ər yaradır və ail ə daxili münasibə tl ə rd ə g ərginliyi artırır. İşsizliklə ya daimi işin olmaması, atanın az ə m əkhaqqı a lması, ailə üzvlərinin (xüsusilə h ə ddi- ġə kil 29 buluğa çatmamış) çoxluğu, valideynlə rin g ənc olması, valideynlə rd ə n birinin y oxluğu (natamam ailə ), pis m ənzil şəraiti, dövlə t t ə r ə find ən sosial yardımın olmaması, ailə başçılarının müə yy ən qrup azlığında tə msil olunması ( müə yy ə n dini icma v ə sek tanın üzvü olması) ailə d ə xroniki stressl ə rin, davamlı ailədaxili münaqişə l ərin yaranmasına sə b ə b olur. Psixoloqlar (Brovne v ə Ştraus ) ail ə d ə uşaqlarla qə ddar r ə ftar edilm ə sinin ə sas s ə b ə bl ərini aşağıdakı amillə rl ə izah edirl ə r: 1. Ail ənin natamamlığı və çoxuşaqlı olması; 262 2. Ail ə d ə ögey ata və ya ögey uşaqların olması; 3. Ail ə üzvlə ri arasında konfliktli və ya zorakı münasibə tl ə r; 4. Ə r- arvad arasındakı problemlə r; 5. Valideynl ə rin t ə rbiy ə üsullarında varislik; 6. Valideynl ə rl ə uşaqların qarşılıqlı münasibə tl ə rind ə probleml ə r; 7. Ail ə nin emosional v ə fiziki baxımdan təcrid olunması 8. Valideynl ə rin f ərdi psixoloji xüsusiyyə tl ə ri (depressivlik, aqressivlik, impulsivlik, şübhə meyllilik, emosional labillik, qapalılıq, aşağı özünüqiymə tl ə ndirm ə v ə s.); 9. Valideynl ə rin ətrafındakılara və uşağa neqativ münasibə ti; 10.Sosial v ərdişlərin aşağı sə viyy ə d ə olması ; 11. Valideynl ərin psixi sağlamlığı; 12. Valideynl ə rin alkoqolizm ə v ə narkomaniyaya alud ə olması; 13. Sağlamlıqla bağlı problemlə r; 14. Emosional уплощенность v ə ə qli gerilik; 15. Valideynlik v ərdişlə ri v ə hissl ərinin inkişafından qalması. Valideynl ə rin uşaqlara qarşı zorakı münasibə tl ərinin yaranmasında risk fantorunu artıran amillər sırasında uşağın özünün şə xsiyy ətinin bir sıra xüsusiyyə tl ə rinin, fiziki v ə psixi inkişaf problemlə rinin d ə adı çə kilir. arzuolunmaz, el ə c ə d ə ə vv əlki uşağın itkisində n so nra doğulan uşaqlar; pataloji çəki azlığı ilə doğulan uşaqlar; çoxuşaqlı ailə d ə yaşayan və aralarında yaş fərqi az olan uşaqlar; psixi v ə fiziki qüsurlarla, xroniki və irsi x ə st ə likl ə rl ə doğulan uşaqlar; dalğın və davranışında qüsurlar olan (yuxu pozğunluğu, hiperantivlik, coşğunluq, impulsivlik və epurez) uşaqlar; valideynl ə rin ə s ə bl ə rin ə t ə sir ed ə n pis v ərdişləri olan uşaqlar; sosial v ərdişləri aşağı sə viy əli uşaqlar; 263 öz xarici görkə mini, s ə liq ə -s əhmanı ilə valideyinl ə r ə utanc g ə tir ə n, rol- cins davranışında qüsurlar olan uşaqlar; anada k əskin doğuş ağrılarının və ya c ərrahi müdaxilə nin yaranmasına sə b əb olmuş uşaqlar və s. Uşağın aqressiv davranışı, tez - tez ağlaması və s. kimi hallar da ail ə d ə disstressin v ə uşağa qarşı zoraçılıq ehtimalının təzahürlə r ini artıran amillə rdir. Qeyd etm ək lazımdır ki, çətin, mürə kk əb davranışlı uşaqlar adə t ə n evd ə v ə m ə kt ə bd ə daha çox zoraçılığın qurbanı olurlar. Belə likl ə, uşağa qarşı zorakılığa hə m sosial-m ə d ə ni, h ə m d ə psixoloji konteksd ən yanaşmaq lazım g əlir. Ətraf mü hitin, ail ə nin v ə uşağın fərdi xüsusiyyə tl ə ri h əmişə zorakılığın risk amill ə rin ə kompleks t əsir göstə rir. Psixoloji ə d əbiyyatlarda uşaqlara qarşı zorakılığın bir sıra formalarının adı çə kilir: incid ənin stategiyasına görə ; açıq və gizli (dolayı); t əsir müd d ə tin ə görə: uzun müddə tli (sistematik) v ə qısa müddə tli (epizodik) zoraçılığın baş verdiyi məkana görə : ail ə d ə -valideyinl ə r v ə ya qohumlar t ə r ə find ə n, m ə kt ə bd ə - müə lliml ə r t ə r ə find ə n küçə d ə - uşaqlar və ya tan əş olmayan yaşlılar tə r ə find ə n. Polyak psixoloqu Rut Soonets “Uşaqlarla lə yaq ətsiz davranış” adlı ə s ə rind ə zoraçılığın dörd ə sas tipini f ə rql əndirmişdir: Fiziki zorakılıq, seksual zoraçılıq, emosional və psixoloji zorak ılıq. Uşağa qarşı yönəlmiş fiziki zorakılıq ona qarşı münasibə tin növlə rind ə n biri olub ona qarşı bə d ə n x ə sar ə tinin yetirilm ə h ə ddin ə q ə d ə r düşüncəli şə kild ə fiziki v ə psixi baxımdan incidilmiş v ə ziyy ə t ə salınmasıdır. Psixoloji ə d əbiyyatlarda uşağın fiziki zorakılığın qurbanına ç evrilm ə si aşağıdakı ə lam ə tl ə rl ə müə yy ə nl əşdirilir: 264 s ə b ə bi bilinm ə y ə n q ə rib ə qanaxma; barmaq v ə dırnaqla sıxılma nə tic əsi olan sıyrıqlar; müxtə lif əşyalarla (kə m ər, ağac, kə ndir v ə s.) z ə rb ə n ə tic ə sind ə yaranan izl ə r; d ə rid ə dişlə m ə ə lam ə ti olan izl ə r; başqa tüksüz də ri yerl ə rinin izl ə ri; d ə rid ə anlaşılmaz yanıq y erl ə ri; qaynar əşya ( alışqan, ütü və s. ) il ə törənmiş yanıq izlə ri; anlaşılmaz sınıqlar, çıxıq və yaralar; daxili orqanların qarın boşluğuna endirilmiş zə rb ə l ə r n ə tic ə sind ə z ə d ə l ə nm ə si; zorakılıq ə lam ə tl ə ri il ə uşağın ölmə si. Uşağın müxtə lif vaxtlarda zorakılığa məruz qalmasını onun bə d ə nind ə ki izl ərin köhnə v ə ya t ə z ə olmasına görə müə yy ə n etm ək mümkündür. Təəssüf ki, insan hüqularının qorunması sahə sind ə s ə yl ərin artmasına humanist d ə y ə rl ərin genişlə nm ə sin ə baxmayaraq bütövlükdə c ə miyy ə td ə olduğu kimi uşaqlatra qarşı da zorakılığın kökü kə silm ə diyind ən bir çox hallarda isə onun n ə tic ə l ə ri intihar v ə ölüm hallarına sə b ə b olur. Uşaq mühitində evd ən qaçan, valideynlə ri v ə başqa yaşlılar tə r ə find ə n zorakılıqla öldürülən uşaqlar kriminal mühitin qurbanlarıdır. Öz üzə rind ə aqressiv valideyinin fiziki zorakılığını du ymuş uşaq sonralar özü də aqressiv davranış modelinə sahib olmuş olur. Psixoloqların fikrincə , ail ə d ə arvadlarını döyən kişilə rin 60%-i uşaqlarını da döyür. Fiziki zorakılığın qurbanları ö zl ə rini b ə db əxt, gözdə n salınmış, ipə -sapa yatmaz hiss edir v ə başqalarının nə üçünsə onlardan ġə kil 30 265 yaxşı olduğu qə na ə tind ə olurlar. No rmal şə raitd ə böyüyə n v ə t ə rbiy ə olunan uşaqlar haqsız cəzaya qarşı etiraz edir, əlverişsiz mühitdə böyüyə n v ə fiziki zorakılığa məruz qalan uşaqlar isə ad ə t ə n veril ə n c əzanın haqlı olduğuna inanır, kölə düşüncə li olurlar. Uşaqlara qarşı fiziki zorakılığın ağır nə tic ə l əri özünü daha çox psixoloji planda göstə rir. Bel ə uşaqlar özlərinin impulsiv davranışı üzə rind ə n ə zar ə ti itirir, onlarda özünüidarə v ə özünüqiymə tl ə ndirm ə aşağı enir, insanlara qarşı inam v ə etibar yox olur. Zorakı xə sar ə td ən sonra uşaqda kə skin qorxu hissi baş qaldırır, sadist (başqalarına ə zab verm ə k)meyll ə r meydana g ə lir. Emosional zorakılıq çə tin d ə rk edil ə n, ad ə t ən zorakılığın digə r formaları ilə qulğalaşmış təzyiq formalarından biridir. Zorakılığın bu növü uşaqda e mosional g ə rginliy ə s ə b əb olan, onun inkişafına və emosional h əyatına zə rb ə vuran h ə r ə k ə tl ə rd ə n ibar ə t olan f ə aliyy ə tdir. Uşaq lap kiçik yaşlarından başlayaraq öz inkişafı prosesində yaşlıların v ə h əmyaşıdlarının qeyri -adekvat emosional reaksiyaları fonu nda g ə rginliy ə m əruz qalır. Qorxu, alçaldılma, hə yacanlanma, t ə hqir v ə s. buna misal ola bil ər. Davamlı emosional gərginlik mühitində böyüyən uşaqlarda şə xsiyy ə tin emosional d ə y ə rl əri inkişafından qalır, emosiyalar birtə r əfli inkişaf edir, emosiyalar öz xa rici ifad ə sini itirm əsi fonunda emosional kütlük müşahidə olunur. Davamlı emosional zorakılığa məruz qalmış uşaqlar başqalarının hissl ə rini anlamaqda v ə onlara adekvat reaksiya göstə rm ə kd ə çətinlik çə kirl ə r. Valideynl ərin uşağın uğurlarına normal reaksiyaları -t ə rifl ə m ə , f ə r ə hl ə nm ə , sevinc v ə f ə r ə h hissl əri onda öz qüvvə sin ə inamı artırdı, iftixar hissi doğurur. Emosional deprivasiya şə raitind ə böyüyən uşaqlar isə , ə ksin ə çox vaxt bu mühitin qurbanı olurlar. Asosial amillə rd ə daim konflikl ə r fonunda m ə nd ə n emosional h əyat yaşanır. Aqressiya, dava, zorakılıq belə ail ə l ərin gündə lik h ə yat t ə rzin ə çevrilir. Nə tic ə d ə bel ə ail ə l ə r ə üz verə n b ə db ə xtlikl ə r ə qarşı uşaqlarda etinasızlıq yaranır, sanki onların hissləri ―donmuş‖ olur. Erkə n uşaqlıq illə rind ə n valideynl ərin qadağanları, haray - qışqırıqları ilə üz - üzə qalan 266 uşaq başqalarının kə d ə rin ə şərik olmaq, uğurlarına sevinmə k kimi hissl ə r ə sahib ola bilmir, onlarda empatiya (başqasının halına acımaq) qabiliyy ə ti z ə if inkişaf etmiş olur. Yaşa dolduqdan sonra bel ə uşaqlar nəyinki başqa adamların hisslərini anlayır, ümumiyyə tl ə bundan uzaq olmağa, qorxmağa, başlayırlar. Psixoloqların fikrincə, uşağa qarşı münasibə td ə aşağıdakı h ə r ə k ə tl ər emosional zorakılıq hə r ə k ə tl əri sayılır: uşağın normal sosial ünsiyyə td ə n t ə crid edilm ə si; uşağın qarşılaşdığı problemin hə llind ə n imtina etm ə ; ―qadağanlarla alver‖ (mə s ə l ən, uşaq müə yy ən edilmiş vaxta də rsl ə rini oxumamış və ya çarpayını yığışdırmamışsa, onun müə yy ən müddə t g ə zm ə y ə getm ə kd ə n v ə ya televizora baxmaqdan m ə hrum edilm ə si); uşağın tə hqir edilm ə si; uşağın də f ə l ə rl ə t ə hqir edilm ə si vasit ə sil ə onda stavil qarxu hissl ə rinin yaradılması; daim qorxu v ə h ə d ə altında saxlanma; c ə za il ə qorxutma (Bir d ə ―2‖ alsan, m ə n k ə m ə r ə əl atmalı olacağam‖); söyüş və ə l ə salma; m ə n ə vi zorl ama (uşağı ictimai normaları pozmağa, ana mə n ə vi z ə rb ə vura bil ə c ə k h ə r ə k ə tl ə r ə (oğurluğa, alkoqolizmə , narkomaniyaya, t əhlükə li vasit əçiliyə v ə s.) t ə hrik etm ə : Uşağın emosional zoraçılığa məruz qalması özünü onun bir sıra fiziki və davranış reaksiyalarında göstə rir: emosional kütlük və laqeydlik; q ə mginlik v ə ifad ə li depressiya; barmaqları sovurma, menoton yırğalanma (autoepotik hə r ə k ə tl ə r); hiss ə qapılma və ya ə ksin ə aqressivlik; istilik v ə diqq ət axtarışı ilə ist ə nil ən yaşlıya ―yapışma‖; gec ə yuxu qorxu ları, pis yatma; oyuna marağın olmaması. 267 Emosional zorakılığa məruz qalmış uşaqlarda artan fizioloji reaktivlik fonunda gündüz və ya gec ə epurezi (sidikburaxma), psixosomatik m ənşə li şikayə tl ə r- baş,mə d ə v ə ürə k sah ə sind ə ağrılar, fiziki və ümumi inkişafın z ə ifl ə m əsi halları müşahidə olunur. Uşağın fiziki və emosional şə raitd ə t ə rbiy əsi şə xsiyy ə tin deformasiyasına gətirib çıxarır. Daim zorakılığa məruz qalan uşaqda valideynl ə rinin onu sevm ə dikl əri haqqında rəy formalaşır, arzuolunmaz adam olduğu qə na ə ti yar anır, o, daim utancaqlıq və günah hissi ilə yaşayır, sanki dünyaya gə ldiyin ə peşiman olur. Bel ə likl ə, emosional zorakılığın qurbanına çevrilmiş uşağa elə g ə lir ki, o, hamı üçün pis və ə h ə miyy ətsiz bir adamdır. Uşağa qarşı psixoloji zorakılıq onun potensial qabiliyy ə tl ə rinin inkişafının lə ngidilm ə sin ə v ə ya z ə r ər vurulmasına yönəlmiş hə r ə k ə tl ə rdir. Psixoloji zorakılığa ailə d ə tez- tez baş verən münaqişə l əri, uşağa qarşı valideynl ərin ağlasığmaz hə r ə k ə tl ərini misal göstə rm ə k olar. Psixoloji zorakılıq hə m d ə öz mahiyy əti etibarı ilə m ə n əvi zorakılıqdır və o, uşağın intellektual inkişafını lə ngidir, idrak prosesl ə rini v ə adaptasiya qabiliyy ə tl ərinin adekvat inkişafını təhlükə altında qoyur. Belə uşaqlarda sosial t ənhalıq hissi baş qaldırır, özünəhörmə t hissi z ə ifl ə yir v ə onlar qeyri- ixtiyari olaraq münaqişə l ə r ə qoşulmağa meylli olurlar. İngilis psixoloqu A.Miller travmalı şə xsiyy ə t t ə rbiy ə ed ə n bel ə zorakı t ə sirl ə r komileksini ir əli sürmüşdür. O, uşağın ruhunu öldürmə Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|