Ijtimoiy va iqtisodiy fanlar kafedrasi

3. Nisbiy miqdorlar to’g’risida tushuncha, ularning ifodalanishi va turlari
Mutlaq miqdorlar hodisa va jarayonlarning miqdori, hajmi, razmeri va shu kabilar bilan tekshiruvchini tanishtirib boradi, ular umumlashtirish qudratiga ega, lekin ular orqali hodisa va jarayonlarning rivojlanish darajasini, o’zgarish intensivligini xarakterlab bo’lmaydi. Masalan, Toshkent shahri mavjud aholisi 2014 yil boshiga kelib 3,1 mln.kishiga etdi deylik. Bu mutlaq miqdor oldingi yillarga nisbatan Toshkent shahri aholisi ko’payganligi yoki ozayganligi haqida bizga hech narsa ayta olmaydi va aytishi mumkin ham emas. Bu ishni nisbiy miqdorlar bajaradi. Ikki solishtirma mutlaq miqdorni taqqoslash natijasida olingan natijaga nisbiy miqdor deyiladi.
Nisbiy miqdorlarni hisoblashda kasrning sur’atida albatta, o’rganilayotgan ko’rsatkich joylashadi. Bu ko’rsatkichni taqqoslanuvchi ko’rsatkich deb ham atashadi. Kasrning maxrajida esa taqqoslanadigan ko’rsatkich joylashadi. Mana shu maxrajning qanday birlikka tenglashtirib olinishiga qarab nisbiy miqdorlar koeffitsientda, foizda, promilleda va prodetsimilleda ifodalanadi. Agarda taqqoslanadigan miqdor birga tenglashtirib olinsa, u holda nisbiy miqdorlar koeffitsientda ifodalanadi. Koeffitsient o’rganilayotgan miqdor taqqoslanadiganga nisbatan necha marta katta, ko’p yoki kichik ekanligini ko’rsatadi. Masalan, oziq-ovqat do’konida juma kuni 3,60 mln. so’mga tovarlar sotilgan ekan, yakshanba kuni esa – 4,32 mln.so’mga tovarlar sotildi. Agarda, 3,60 mln. so’mni birga teng deb qabul qilsak, 4,32 mln. so’m necha birlikni tashkil etadi? Javob – (4,32:3,60) =1,2 birlikni.
Demak oziq-ovqat do’konida yakshanba kuni juma kuniga nisbatan 1,2 marta ko’p tovarlar sotilgan.
Agar asos miqdor 100 ga tenglashtirilsa, u holda nisbiy miqdorlar foiz (%)da, 1000 ga tenglashtirilsa – promille (‰)da, 10000 ga tenglashtirilsa – prodetsimille (‰ 0 )da ifolanadi. Nisbiy miqdorlarni ifodalashning u yoki bu shaklini ishlatish taqqoslanadigan miqdorlar orasidagi tafovut (farq) ga bog’liq. Quyidagi takliflarga rioya qilgan ma’qul. Agarda taqqoslanuvchi miqdor asosdan bir necha marta kattaligi ko’zga tashlansa uni koeffitsientda, kattalik ikki barobarga etmasa foizda ifodalagan ma’qul. Masalan, 400 yoki 628 foiz oshgan deyilgandan ko’ra 4,0 yoki 6,3 marta oshgan yoki 1,17 marta emas, balki 17 foizga oshgan degan so’zlarni ishlatsak hammaga tushunarli bo’ladi.
Shunday o’zaro taqqoslanadigan hodisalar borki, ular orasidagi farq katta yoki juda ham katta. Masalan, tug’ilganlar yoki o’lganlar soni bilan aholi umumiy 5sonini taqqoslash. Tug’ilgan bolalar sonini aholining o’rtacha soniga bo’linsa, kelib chiqqan natija hech qaday mazmunga ega bo’lmaydi. Masalan “A”shahar aholisi 300000 kishini tashkil qiladi. Yil davomida shaharda 1700 bola tug’ilgan. Bu erdan, shahar aholisi birga teng deb olinsa va 1700 ni 300000 ga bo’lsak 0,00567 natijaga ega bo’lamiz. Bu ko’rsatkichni mazmunan tahlil qiladigan bo’lsak, shaharda har bir kishiga o’rtacha 0,00567 ta bola tug’ilgan. Olingan natijada hech qanday mazmun yo’q. Agarda asosni 1000 ga tenglashtirib olding operatsiyani [(1700:300000)•1000 = 5,67‰] bajarsak, olingan natija promilleda o’lchanadi. Bizni misolimizda u 5,67 ‰ ga teng. Bu degani “A” shaharda har ming kishiga o’rtacha 5,67 bola tug’ilgan. Bu so’zda mazmun bor. Yuqorida ta’kidlanganidek, taqqoslanadigan hodisalar o’rtasidagi farq juda ham katta bo’lishi mumkin. Nisbiy miqdorlar qaysi shaklda ifodalanmasin, ularni hisoblashdan oldin tekshiruvchida taqqoslanadigan ko’rsatkichilar solishtirma holatida ekanligi haqida hech qanday gumon bo’lmasligi kerak. Agarda ko’rsatkichlarni hisoblash metodologiyasi, ular keltirilgan vaqtning uzun – qisqaligi, ma’lumotlarni yig’ish va qayta ishlash usullari bir xilda bo’lmasa, ularni taqqoslash mumkin emas.
Statistikada nisbiy miqdorlarning bir qancha turlari qo’llaniladi. Ular o’zining bilish mohiyatiga qarab shartnoma majburiyatining bajarilishi, dinamika, tuzilmaviy (struktura), koordinatsiya, intensivlik va taqqoslash nisbiy miqdorlariga bo’linadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shartnoma majburiyatlarini bajarish muhim ahamiyatga ega. Shartnoma majburiyatlarini bajarmaslik korxona va tashkilot uchun ko’p yillar mobaynida va turli qiyinchiliklar bilan erishilgan imidj(obro’)ini yo’qotishga olib keladi. Shu munosabat bilan shartnoma majburiyatlarini bajarish ustuvor vazifa hisoblanadi.
Shartnoma majburiyati bajarilishi nisbiy miqdori haqiqiy bajarilgan ko’rsatkich hajmini shartnomada ko’rsatilgan majburiyatlar hajmiga nisbati bilan taqqoslanib aniqlanadi.
ShMBNM= (haqiqiy daraja/shartnomada ko’rsatilgan daraja) • 100
Misol. Konditer fabrikasi va supermarket o’rtasida tuzilgan shartnomaga binoan, konditer fabrikasi supermarketga 1 chorakda 12 tonna shokolad, 9 tonna karamel etkazib berishi kerak. Haqiqatda etkazib berilgan mahsulot tegishli ravishda 10 va 11 tonnani tashkil qilgan. Bu yerdan, ShMBNM:
Shokolad bo’yicha yoki (-16.7%)
Karamel bo’yicha yoki (+22.2%)
Olingan natijalar shuni ko’rsatmoqdaki, konditer fabrikasi o’z majburiyatini shokolad etkazib berish bo’yicha 16,7% ga bajarmagan, karamel bo’yicha esa 22,2% ga oshirib bajargan. Dinamika nisbiy miqdori hodisa va jarayonlarning rivojlanish sur’atini xarakterlaydi va ikki usul bilan aniqlanadi: bazis usuli - hamma darajalar bir (bazis) daraja bilan taqqoslanadi; zanjirsimon usul – taqqoslash asosi har bir taqqoslashda o’zgaradi.