İkram agasiyev şİrxan səLİmov azərbaycan tariXİ baki-2017 Elmi redaktor

13.5. XVIII əsrdə Azərbaycan mədə­niyyəti.
Maarif və elm. XVIII əsrdə baş verən hadisələr, daxili çəkişmələr və üsyanlar ölkənin siyasi - iqtisadi həyatı ilə yanaşı, mədəni həyatına da mənfi təsir göstərmişdi. Əvvəlcə məmurlar və yerli feodallar, sonra isə Nadir şah maarif müəssisələrinə bağış­lanmış vəqf torpaqlarını ələ keçirdilər. Nəticədə, bir çox mədrəsələr fəaliyyətini dayandırdı. Çox az sayda mədrəsələr fəaliyyətini davam etdirirdi. Tədris və təlim prinsip­lərində elə bir dəyişiklik baş verməmişdi. Bu dövrdə Şıxlıda Molla Vəli Vidadi məktəbi, Şuşada Molla Pənah Vaqif məktəbi, İbrahim xan məscidi yanında məktəb və s. fəaliyyət göstərirdi. Uşaqlar ibtidai mək­təbi qurtardıqdan sonra mədrəsələrdə təhsillərini davam etdirirdilər. Məktəblərdə fiziki cəzalar tətbiq edilirdi.

XVIII əsrdə elm sahəsində elə bir irəliləyiş olmamışdı. Tarixçi Əbdürrəzaq Dümbülü, cağrafiyaşunas və səyyah Hacı Zeynalabdin Şirvani yaradıcılığa bu dövrdə başlamışdılar.

Ədəbiyyat. XVIII əsrdə Azərbaycanda baş verən siyasi-ictimai hadisələr ədəbiyyata da öz təsirini göstərmişdi. Bu dövrdə şifahi xalq ədəbiyyatının bir sıra nümunələri yaradılmışdı. Onlardan biri olan Şəhriyar dastanında insanların sevgi və xoşbəxtliyə çatmasına mane olan sosial bərabəsizlik tənqid edilirdi. XVIII əsr aşıq poeziyasında Təbriz yaxınlığında anadan olmuş aşıq Xəstə Qasımın yaradıcılığı mühüm yer tutur. Xəstə Qasım doğma Azərbaycan torpağını qarış-qarış gəzmiş və öz şerlərində onu tərənnüm etmişdir.

XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayən­dələri Vidadi və Vaqifdir. Yaradıcılığında şifahi xalq yaradıcılığı ilə aşıq poeziyasının ənənələrini birləşdirmiş Vidadi əsasən, lirik şeirlər yazmış­dır. Onun “Müsibətnamə” əsəri dostu, Şəki xanı Hüseyn xan Müştaqın faciəvi ölümünə həsr edilmişdir.Ərdəbildə olan Şeyx Səfi kitabxanası XVIII əsrdə öz şöhrətini qoruyub saxlamışdır. 1828 - ci ildə rus qoşun­ları Ərdəbili tutarkən burada olan çox nadir əl­yaz­malar Sankt-Peterburqa aparılmışdır. Baxdığımız dövrdə hind ədəbiyyatının incisi “Kəlilə və Dimnə” Azərbaycan dilinə tərcümə edimişdi.

İncəsənət. XVIII əsrdə dekorativ bədii sənətin ən gözəl nümu­nələri xalça və parçalarda verilmişdir. Təkəlduz və güləbətin kimi ənə­nəvi bədii tikmə üsulları inkişaf etmişdir.

Memarlıq.Xanlıqlarda şəhər­lərin ətrafında müdafiə sədlərinin inşasına xüsusi diqqət yetirilirdi. Şuşa və Şəkidə tikilən binalar orjinal memarlıq üslubu ilə seçilirdi. 1763-cü ildə Şəkidə usta Abbas tərəfindən bir dənə də metal mıx-mismar işlətmədən şəbəkə üslubunda Şəki xan sarayı inşa edilmişdir. Şəki­xanovların evi, Şəki Cümə məscidi, Gileyli məscid zəngin naxışlarla bəzədilmişdir.

Şuşadakı İbrahimxəlil xanın məscidi, İrəvandakı Göy məscid (1764-cü il Hüseyn xan tərəfindən inşa etdirilib), 1791-ci ildə tikilən Sərdar sarayının Güz­gülü salonu və yay iqamətgahı dövrün gözəl memarlıq abidələrindəndir.

XVIII əsrdə musiqi sahəsində də oyanış müşahiə olunur. Muğam sənəti xüsusən inkişaf etmişdir. Bu dövrdə ən çox istifadə edilən musiqi alətləri saz, tar, balaban, zurna, tütək, nağara və sair Azərbaycan xalq alətləri olmuşdur. Peşəkar xanəndələr qədim muğamlara və mahnılara yeni təsniflər qoşurdular.Aşıq yaradılığı xalq tərəfindən məhəb­bətlə sevilirdi.