İkram agasiyev şİrxan səLİmov azərbaycan tariXİ baki-2017 Elmi redaktor

2.Azərbaycan adının mənşəyi haqqında
Hansısa bir ölkənin ona ən qədim zamanlardan verilən adı bu­günü­müzədək qoruyub saxlaya bilməsi nadir hadisələrdəndir. Ən qədim dövrlərdə bütün tarixi Azərbaycan torpaqlarına şamil edilən vahid coğrafi ada rast gəlinməmişdir. Azərbaycan ərazilərində mövcud olan dövlətlərin adları müxtəlif amillər əsasında yaranırdı. Bu amillər sıra­sında etnosun və ya şəxsin adı, ərazinin coğrafi xüsusiy­yəti kimi amillər daha çox rol oynamışdır. Məsələn, Azərbaycan ərazisində - Urmiya gölünün cənub və cənub-şərqində e.ə.III minilliyin birinci yarısında Aratta dövləti mövcud olmuşdur. “Aratta” ölkəsinin adı sadəcə “dağ”, “dağlıq ölkə” mənasını verirdi və göründüyü kimi, ölkənin adı ərazisinin coğrafi xüsusiyyəti – dağlıq olması ilə bağlı idi.

E.ə. III minilliyin ikinci yarısına aid Şumer – Akkad mənbə­lərində Urmiya gölü­nün cənubunda Lullubinin və gölün qərb, cənub – qərb ətrafında Kutium dövlətlərinin adı çəkilmişdir. Heç şübhəsiz Cənubi Azərbaycan ərazilərində mövcud olan bu dövlətlərin adı etnik amillə, yəni bu dövlətləri yaradan tayfaların adı ilə bağlı olmuşdur. E.ə. II minillikdə də Azərbaycan ərazilərində mövcud olan ölkələrin adları tayfa adları ilə əlaqəli olmuşdur. Belə ki, Urmiyadan cənub və cənub-şərq torpaqlar (keçmiş – Aratta) turukki tayfalarının adından Turukkum adla­nırdı.

E.ə. I minillikdə Azərbaycan torpaqları haqqında ən qiy­mətli məlumatlara Assu­riya mixi yazılarında rast gəlinir. Assuriya mənbə­lərində Urmiya gölündən şimal və şimal-şərq ərazilər “mannalıların ölkəsi” və yaxud “Manna” adlandırılır. Urmiyadan cənub və cənub-şərq ərazilər – Alateye ölkəsi kimi verilir. Manna Midiyanın əsarətinə düşdükdən sonra “Manna” adına tarixi mənbələrdə rast gəlinmir və keçmiş Manna əraziləri “Şimali Midiya” və yaxud “Kiçik Midiya” kimi göstərilir ki, bu da əv­vəlcə Midiya, daha sonra Əhəməni çarlarının apar­dığı işğalçılıq siyasətinin nəticəsi idi.

E.ə. II əsrdən Polibi Azərbaycanın cənub hissəsini “Arta­bazanın vilayəti” adlandırmışdır ki, bu da şübhəsiz hökmdarın adı ilə bağlı idi. Lakin bu ad geniş yayılmadı, tarixdən silindi. Nəhayət, e.ə.I əsrdə yunan coğrafiyaçısı Strabon Plininin “Arta­bazan ölkəsi” adlandırdığı əraziləri Atropatena kimi adlandır­mışdır. Erkən orta əsrlərdə indiki Cənubi Azərbaycan əraziləri Suriya və Bizans mənbələrində - Adorbiqan, Adar­baqan, fars mənbələrində - Aturpatakan, Adur­ba­daqan, Azərbayqan; ərəb mənbə­lərində - Adirbican, Azərbican və nəhayət Azərbaycan kimi formalarda göstərilmişdir.

Beləliklə, bu gün “Azərbaycan” adının mənşəyi barədə əsas iki baxış mövcuddur. Bəzi müəlliflər “Azərbaycan” adının mənşəyini sər­kər­də Atropatın adı ilə, yəni şəxsi amillə bağlayır; bəziləri isə “Azər­baycan” adının coğrafi amillə, yəni yerin xüsusiyyətləri ilə bağlılığını təsbit etməyə çalışırlar.

Strabonun xalq rəvayətinə əsaslanan məlumatına görə Əhəmə­nilər dövründə Atropat adlı canişin “Kiçik Midiya” vilayətini (keçmiş Manna ərazisini) idarə etmiş, e.ə. 331-ci ilin Qavqamel döyüşündə III Daranın qoşun­larında Makedoniyalı İsgəndərə qarşı vuruşmuş, əsir düşmüş və İsgəndər tərəfindən bağışlanaraq Şimali Midiya satraplığının canişini təyin olunmuşdur. E.ə. 323-cü ildə İsgəndərin ölümündən sonra idarə etdiyi ərazilərdə müstəqil dövlət qurmuş və bu dövlət Atropatın adı ilə Atropatena adlanmışdır. Atropatena adından isə Azər­baycan adı yaranmışdır.

Başqa bir yanaşmaya görə isə “Azərbaycan” adının etimologiyası türk topo­ni­­mikasında “yüksəklik”, “təpəlik, təpəli dağ ətəyi, dağ silsiləsi” mənasını verən “adır” sözü ilə bağlanılır. Məlumdur ki, Cənubi Azərbaycanın böyük bir hissə­sini dağlıq ərazilər təşkil edir. Təsadüfi deyil ki, hələ qədim dövlətlərin- Arattanın, Alateyenın adları “dağ”, “dağlıq ölkə” məfhumu ilə bağlı olmuşdur. E.ə. XIII-VII əsrlərə aid mixi yazılarda, Manna ilə Midiyanın sərhəd hissəsində, Qızıl Üzən çayının cənub-qərb mənbəyində Andarpatian adlı vilayət mövcud olmuşdur ki, o da Mannanın tərkibinə daxil idi. Andarpatian adını Azər­baycan adının sonrakı Adərbadqan, Azərbayqan, Adirbican, Azirbican və Azər­baycan formalarının başlanğıcı hesab etmək olar.

Beləliklə, mixi mənbələrdəki Andarpatian və yaxud Adərpayqan vilayət adını “Azərbaycan” adının ən qədim və ilkin forması kimi qəbul etmək olar. Mannanın bir vilayətinə şamil edilən bu ad tədricən eyni coğrafi mənzərəni əks etdirən şimal ərazilərə də şamil edilmiş böyük bir ərazini bildirən ölkə adına çevrilmişdir. Sonralar, Atropatın dövründə ölkənin adı onun adına uyğunlaş­dırılaraq antik yazılı mənbələrə Atro­patena kimi düşmüşdür.

Məlumdur ki, coğrafi adın tətbiqi zamanı onun arealının geniş­lənməsi baş verə bilər. Belə ki, bugünkü İranın mərkəzi ərazilərində yaranan Midiya dövlətinin adı sonralar onun tərkibinə qatılmış başqa ərazilərə də şamil olun­muşdur və yaxud Albaniyanın kiçik bir vilayəti olan Girdimanın adı sonralar bütöv bir dövlətə aid edilmişdir.

Zaman keçdikcə “Azərbaycan” məfhumunun da həm coğrafi, həm­ də siyasi tətbiq dairəsi genişlənmiş və artıq erkən orta əsrlərdə (V əsrdən başlayaraq) Azərbaycan deyəndə yalnız Arazdan cənuba deyil, həmçinin Arazdan şimala Dərbəndə qədər ərazilər nəzərdə tutulurdu. Belə ki,ərəb müəllifi Əbu Cəfər Məhəmməd ibn-Cərir ət-Təbəri “Tarix ər-Rüsul vəl-müluk” (“Peyğəmbərlərin və hökmdarların tarixi”) əsərində yazır ki, Sasani hökmdarı I Xosrov ən-Nuşirəvanın (531-579-cu illər) zamanında sasanilər imperiyası dörd canişinliyə bölünmüşdü və onların dördüncüsü Azərbaycan (Adurbadağan) canişinliyi “Xəzərlərin ölkəsinə” qədər uzanırdı. Xəzər xaqanlığı Dərbənddən şimalda yerləşirdi və Təbərinin yazdığından görünür ki, Dərbəndə qədər ərazilər VI əsrin əvvəllərindən artıq Azərbaycan adlanırdı. Dərbəndin qala divarlarına sasanilərin Azərbaycandakı mərzbanı tərəfindən 553-cü ildə pəhləvi dialektində həkk edilmiş “ Adurbadağanın vergi toplayanı Bərzini” yazısından da məlum olur ki, o vaxt Azərbaycanın şimal sərhəddi Dərbəndə çatırdı. Belə­liklə, erkən orta əsrlərdə Azər­baycan şimalda Dərbəndə, cənubda Qəzvin və Zəncana kimi, qərbdə İrəvan, Göycə mahalı və Tiflisə qədərki ərazilər daxil olmaqla geniş bir ərazini əhatə edirdi.