Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok qilish

Maktabga tayyorlov guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish 
Maktabga tayyorlov guruhida bolalarning shakl haqidagi bilimlari mustahkamlanadi va bir tizimga solinadi. Bolalar 
maktabga borgunlariga qadar quyidagi geometrikshakllarni farq qilish, nomlarini aytish, asosiy xossalari va belgilarini 
bilishlari kerak: doira, oval, to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat, uchburchak, to‘rtburchak, shar, kub va silindr. Bu shakllarni 
bolalar rangi, kattaligi, proporsiyasi, u yoki bu shakllarning fazoviy holatlaridan qat’iy nazar bilishlari, hayotiy 
buyumlardan o‘zlariga tanish shakllarni topa olishlari kerak. Bu ishga, odatda mashg‘ulotlarning bir qismi ajratiladi.
Mashg‘ulotlarda shu maqsadlarda o‘yinlar o‘tkaziladi, bu o‘yinlarning shartiga ko‘ra, bolalar atrofdagi buyumlardan 
o‘zlariga tanish geometrik shakllarni topishadi. Masalan, tarbiyachi kvadrat shaklidagi buyumlarni aytishni taklif qiladi. 
Buyumni to‘g‘ri topib, uning shakli haqida gapirib bergan har qaysi bola bittadan rag‘bat kartochkasini oladi. Ko‘p 
buyum aytgan (ko‘p rag‘bat kartochkasi to‘plagan) bola yutib chiqadi. Tarbiyachi buyumni ko‘rsatmasdan, uning tasviri 
tushirilgan kartochkani ko‘rsatishi mumkin.
Bolalar olgan bilimlarni sistemaga solish, ularga ba’zi buyumlar orasidagi munosabatlarni tushunib olishda yordam 
berish muhim vazifalardan biridir.
Bolalarni to‘g‘ri to‘rtburchak va kvadrat modellaridan foydalanib, “to‘rtburchak” tushunchasi bilan tanishtirilgan. 
Endi, ularga to‘g‘ri to‘rtburchak 4 ta burchagi va 4 ta tomoni bo‘lgan shakl ekanini tushuntirish qo-ladi. Bolalarga bir 

---

26 
nechta topshiriq berish mumkin, ya’ni ular to‘rtburchak shaklidagi qanday buyumlarni bilishlarini, rasmda tasvirlangan 
buyumlar shaklini aytishlarini so‘rash va shu kabi topshiriqlarni berish mumkin.
Bolalarga bu shakllarni farq qilishnigina emas, balki ularni tiklay olishni ham o‘rgatish kerak. Masalan, tarbiyachi 
bolalarga katakli qog‘ozga tomonlari 4 tadan katakka teng kvadrat chizishni tavsiya qiladi. So‘ngra tomonlari 
oldingisidan 2 ta katak ortiq bo‘lgan kvadrat chizishni, ustki va pastki asoslari 4 tadan katakka, chap va o‘ng tomonlari 2 
tadan katakka teng to‘g‘ri to‘rtburchak chizishni taklif qiladi. Topshiriqni bajarishganidan keyin bolalardan qanday 
shaklnitasvirlaganlarini so‘rash kerak.
Таrbiyachi bolalarga bunday topshiriq bernshi mumkin: tomonlari teng (har biri 4 katakdan) to‘rtburchak chizing, 
uni ikkita shaklga ajrating (ajratishni chapdan o‘ngga yoki yuqoridan pastga qaratib 
bajarnsh mumkin) va qanday shakllar hosil bo‘lganini ayting. Keyingi 
mashg‘ulotlarda bolalarga rasmi chizilgan kvadratni “burchagidan burchagiga” 
bo‘yicha bo‘lish va hosil bo‘lgan shakllarni aytyshni taklif qilish maqsadga 
muvofiq.U holda ham, bu holda ham bolalar shakllardan biri (to‘rtburchak, 
uchburchak)ni rangli qalam bilan bo‘yashlari mumkin.

---

27 
Bu xil mashqlar bolalarni geometrik shakllarning shaklini almashtirishga doir mashqlarni bajarishga (2—4 ta doira 
qismidan butun doira yasash (tuzish); oldin 2 ta, keyin 4 ta uchburchakdan to‘rtburchak tuzish va h.k.) zamin 
tayyorlaydi.
Uchburchaklar va to‘rtburchaklar haqidagi bilimlar asosida tarbiyachi yangi tushuncha — “ko‘pburchak” 
tushunchasini kiritadi. Har xil turdagi uchburchaklar, kattaligi va fazodagi o‘rni bo‘yicha har xil bo‘lgan to‘rtburchak 
modellarini ko‘rsatadi. Shakllarni qarab, ularning nimasi umumiy, degan savolga javob berpsh-ga harakat qilishnitaklif 
qiladi. Bolalarning diqqatlarini uchburchaklar va to‘rtburchaklarning tomonlari va burchaklari borligiga qaratish kerak. 
Shundan keyin bu shakllarning har birida qanchadan burchak borligini, bu shakllarni bir so‘z bilan qanday atash 
(ko‘pburchaklar) mumkinligini so‘rash kerak.
Bolalarni mashq qildirish uchun quyidagidek topshiriqlardan foydalanish kerak: “Bir xil o‘lchamdagi 10 ta 
cho‘pdan bir nechta ko‘pburchak tuzing”. “Katakli daftarga har xil o‘lchamliva rangli ko‘pburchaklar chizing”.
Shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlarni shakli bo‘yicha guruhlashga doir mashq qildirish 
maqsadga muvofiq. Masalan, oldin bolalar buyumlarni 2 ta guruhga, ya’ni yumaloq shakldagi shakllar va 
ko‘pburchaklar guruhlariga bo‘lishadi. Shundan keyin ko‘pburchaklar ichidan to‘rtburchaklar va uchburchaklarni 
ajratishadi. Nihoyat, to‘rtburchaklar orasidan kvadratlarni topishadi.

---

28 
Quyidagidek mashqlar o‘tkazish foydali: “Top-chi, qatorda qaysi shakl ortiqcha?”, “Qaysi shakl yetmaydi?”, 
“Xuddi shunday shakldagi shaklni top” va hokazo.
Tarbiyachi bolalarni sodda masalalar — boshqotirg‘ichlar (cho‘plardan har xil geometrik shakllar tuzish) bilan 
tanishtirishimumkin. Masalan, 7 ta cho‘pdan 2 ta kvadrat tuz; 6 ta cho‘pdan to‘g‘ri to‘rtburchak tuz; 7 ta cho‘pdan 3 ta 
uchburchak tuz; 5 ta cho‘pdan 2 ta uchburchak va 1 ta kvadrat tuzish mumkinmi? Bu mashqlar bolaning topqirligini, 
xotirasini, tafakkurini rivojlantirish imkonini beradi.
Butun ish ma’lum izchillikda tuzilishi kerakligi tushunarli.
O‘quv yili boshida tarbiyachi bolalarning shakl haqidagi bilimlari darajasini aniqlaydi. Katta guruhda foydalanilgan 
usullarning o‘zi bilimlardagi kamchiliklarmi to‘ldirishga yordam beradi.
Geometrik shakllar haqidagi bilimlarni mustahkamlash va aniqlash,shuningdek, bolalarni kataklar bo‘yicha 
o‘lchashga mashq qildirish uchun katakli qog‘ozda kvadratlar, to‘g‘ri to‘rtburchaklar, doiralar, ovallar chizish bo‘yicha 
mashqlar o‘tkaziladi.
Geometrik shakllar, shuningdek, sodda shakldagi buyumlar (bayroqchalar, olxo‘rilar, olmalar va hokazolar)ning 
rasmini chizishga matematikadan 10-12 ta mashg‘ulot ajratiladi.
U yoki bu shakl rasmini chizgandan, keyin, bolalar ularni ikki yoki to‘rt qismga bo‘ladilar, bunda ular shakllarning 
qarama-qarshi tomonlari yoki burchaklarini to‘g‘ri chiziq bilan birlashtiradilar va nima hosil bo‘lganini gapirib beradilar.

---

29 
Bolalar tarbiyachining topshirig‘iga ko‘ra, har xil yo‘nalishda ma’lum miqdorda kataklarni sanab, nuqta qo‘yishlari 
va bu nuqtalarni o‘zaro birlashtirib, u yoki bu shaklni hosil qilishlari mumkin.
Tayyorlov guruhida har xil alomatlariga ko‘ra, ya’ni rangi, shakli, kattaligi va miqdoriga ko‘ra buyumlarni 
guruhlarga ajratishga doir mashqlarga keng o‘rin beriladi. Bolalarga shakllarning to‘rtta-beshtadan har xil ko‘rinishlari, 
uch-to‘rt xil rangda ikkitadan beshtagacha xil o‘lchamlarda beriladi. Ular bu shakllarning rangi va o‘lchamiga e’tibor 
bermay, o‘lcham alomati bo‘yicha guruhlaydilar.
Тarbiyachi dastlab bolalarga shakllarning 
belgilarini aniqlashda yordam 
beradi, keyinchalik esa, ularning o‘zlari 
shakllarning 
qanday 
belgilari 
bo‘yicha guruhlarga bo‘lish, nechta guruh hosil 
bo‘lishi, u yoki bu guruhga nechta 
shakl kirishi
kabi masalalarni mustaqil hal 
qiladilar, 
ya’ni 
oldin 
ishlarni 
rejalashtirishadi, keyin esa bajarishadi.
Bolalar shakllarni guruhlashda bitta belgi bo‘yicha mo‘ljal olib, boshqa belgilarga e’tibor bermaydilar.
Guruhlashga doir mashqlar o‘tkazganda bolalarning shakl haqidagi bilimlarini sistemalashtirish maqsadga muvofiq. 
Masalan, oldin shakllarni guruhga ajratish, so‘ngra yumaloq shakllar orasidan doira va ovallarpi, ko‘pburchaklar 
orasidan to‘rtburchaklar va uchburchaklarni ajratishkerak. Nihoyat, to‘rtburchaklar orasidan to‘g‘ri to‘rtburchaklar va 
kvadratlarni topish kerak.

---

30 
Bolalar ayrim shakllar orasida bog‘lanishlar o‘rnatadilar. Shakllar juftini tanlashga doir mashqlar shu maqsadga 
xizmat qiladi: uchburchaklar, to‘rtburchaklar har xil rang va o‘lchamdagi, ammo bir xil proporsiyadagi shakllar, 
masalan, teng yonli uchburchaklar juft tashkil qiladi. Bolalar har xil proporsiyadagi bir jinsli shakllarni taqqoslashadi.
Bolalarga mantiqiy mashqlarni taklif qilish foydali, masalan, “Topingchi, qatorda qaysi shakl ortiqcha?”, 
“Shakllarni tanlashda qanday xato qilishgan?” (Qator qilib qo‘yilgan 6 ta uchburchak orasiga bitta to‘rtburchak 
qo‘yilgan va h. k.), “Qanday shakl yetishmaydi?” (uch-to‘rt xil o‘lchamdagi uchburchaklar, ovallar, to‘rtburchaklar 
qatorlarga joylashtirilgan, har qaysi qatorga buyumlar kattaliklari kichiklashib boradigan tartibda joylashtirilgan, bir 
qatorda bitta shakl yetmaydi);.
Bir guruhdagi shakllarning ikkinchi guruhdagi shakllardan farq qilishalomatlarini topishga doir masalalar. 
uchburchaklar, to‘rtburchaklar va boshqa shakllar haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash imkonini beradi. Doiralar va 
ovallar, uchburchaklar va to‘rtburchaklar tasvirlangan juftlashgan jadvallardan foydalanish mumkin. Shakllar ikki-uch 
xil o‘lchamda va rangda berilgan.
Tayyorlov guruhi dasturida geometrik shakllar I ko‘rinishini o‘zgartirish, bir xil shakllardan boshqa xil shakllar 
tuzish nazarda tutilgan.
Tarbiyachi bolalarga o‘z ixtiyorlaridagi figuralarni qarashni, ularni shakl bo‘yicha taqsimlash, ular qanday atalishini 
va qanday kattalikda ekanini aytishni taklif qiladi. So‘ngra esa, qandaydir ikki-uchta shakl olib, ularni birlashtirish yo‘li 

---

31 
bilan qanday yangi shakl tuzish mumkinligni o‘ylab ko‘rishni taklif qiladi. Bolalar shakllarni tuzganlaridan keyin, 
qanday yangi shakllar hosil bo‘lganini va ular qanday shakllardan tuzilganligini gapirib berishni taklif qiladi.
Bolalar qismlardan butun shakllar tuzib, ikkita yarimta, 4 ta yarimta, sakkizdan bir qismdan, doiraning to‘rtdan 
biriga teng qismdan va h. k. dan nechta doira tuzish mumkinligini fahmlaydilar.
Maktabgacha yoshidagibolalar bilan ishlashda geometrik mazmunli qiziqarli o‘yin va mashqlar katta foyda 
keltiradi. Ular matematik bilimlarga qiziqishni rivojlantiradi, bolalarning aqliy qobiliyatlarining o‘sishiga yordam beradi.
Bolalar topqirlikka doir masalalar, “boshqotirgichlar”, yasashga doir masalalarni yechadilar, masalan, bir shakl 
yoniga ikkinchi shaklni yasash yo‘li bilan bolalar 7 ta cho‘pdan ikkita kvadrat tuzadilar. U yoki bu rasm — 
applikatsiyani ( masalan, xo‘rozni ) tuzishda nechta doira, uchburchak, to‘g‘ri to‘rtburchakdan foydalanilganini 
aniqlashadi. U yoki bu rasm yoki naqsh qanday shakllardan tuzilganini topadilar (fahmlaydilar), ular nechta ekanini 
ko‘radilar.
“Таngram” 
(geometrik 
konstruktor) 
o‘yinida 
murakkab 
shakllar, 
ya’ni 
“quyoncha”, 
“Turnalar”, “xo‘rozcha” va boshqa 
narsalarni 
bolalar 
yettita 
sodda 
shakllardan yasaydilar.
Tarbiyachi bolalarni masalaning 
yechilishyo‘llarini
ongliizlashga
o‘rgatadi, ularga o‘ylab ko‘rish, 
fahmlash, so‘zlab berish, so‘ngra o‘z 

---

32 
yechimini tekshirishnitaklif qiladi. Masalan, tarbiyachi bunday deydi: “Bu shakl-ga qarang, u bizga nimani eslatadi? Ha, 
bu xuddi xo‘rozchadek. Bu xo‘rozni “Tangram” o‘yinining yettita shaklidan tuzish kerak. Qarang, u qanday qismlardan 
iborat, har qaysi qism qanday shakllardan tuzilgan, ular qanday kattalikda va qanday joylashgan. Siz “xo‘rozcha” shaklni 
qanday tuzishingizni gapirib bering. Agar dastlab tarbiyachi shakllarni bolalar bilan birgalikda qarasa, keyinchalik ularga 
tahlil rsjasini bsradi, shundan keyin esa ularni mustaqil tahlil qilishga o‘rgatadi.
Dastlabki ikkita-uchta shaklni (murakkab shaklni) bolalar namunaga qarab tuzadilar, namunada har qaysi 
shaklning chegarasi aniq belgilangan, keyinroq esa shaklning umumiy konturi tushirilgan namunaga amal qiladilar. 
Shundan keyin bolalar qanday buyumlarni o‘yinning yettita shakldan foydalanib, tasvirlash mumkinligini o‘zlari o‘ylab 
topadilar.
Xulosa 
Shuni esda saqlash muhimki, bolalarning amaliy harakatlaridan oldin masala yechimining borishini oddiygina 
o‘ylab ko‘rilsagina, o‘yinlar qiziqarli bo‘ladi.
Masalalar yechish jarayonida bolalarni noto‘gri tanlangan yechish yo‘lidan “Bo‘lmadi, o‘ylab ko‘r-chi, boshqacha 
qanday qilish mumkin”, deb voz kechishga o‘rgatib, ular tafakkurini rivojlantiradi. Alohida qiyinchiliklar bo‘lgan holda 
yechimning bir qismini aytib beradi, to‘g‘ri topilgan yechimni rag‘batlantiradi: “Bu cho‘pni sen to‘g‘ri olding, o‘ylab 
ko‘rchi, yana qaysi cho‘pni olish kerak”.

---

33 
Tarbiyachi bolalarning mustaqilliklarini rivojlantiradi, masalani o‘zing yechsang, o‘shanda qiziqarli bo‘ladi, deb 
ularni ishontiradi. Masalalarni yechishga bolalarning kuchlari yetadigan bo‘lishi kerak, bo‘lmasa, bolalarda ishtiyoq 
yo‘qoladi. Shu sababli qiziqarli masalalar bolalar dasturda nazarda tutilgan shakl haqidagi bilimlarnn o‘zlashtirib
olganlaridan keyin, shaklni to‘g‘ri aytibgina qolmay, balki uni qayta tiklay oladigan, shaklini almashtira oladigan,
hayotiy buyumlardan o‘zlariga tanish geometrik shakllarni topa oladigan bo‘lganlaridagina beriladi.

---

34