Imo-ishora nutqining rivojlanishida filologik qarashlar
Yüklə 112,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ǀ
ISSUE 1 ǀ 2022 ISSN: 2181-1601 Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 160 Karlarni yakka tartibda o‘qitishga urinishlar eshitish nuqsoniga ega farzandlari bo‘lgan zodagonlar ijtimoiy buyurtmasining ob’ektiv sababi edi. Shu bois yakka tartibda o‘qitishlar ijobiy tajribaga ega bo‘lsa-da, ushbu toifa bolalari uchun o‘quv muassasalarini tashkil etishga uzoq vaqt muvaffaq bo‘linmadi. Faqat XVIII asrning 70- yillaridagina kar bolalarni o‘qitish va tarbiyalash uchun maxsus muassasalar tashkil etish va rivojlantirish bo‘yicha urinishlar yuzaga kela boshladi. 1770 yilda Fransiyada dunyo tarixida birinchi bo‘lib Sharl Mishel de Epe (1712-1789) tomonidan Parijda xususiy maktab – kar-soqovlar instituti ochildi. De Epe Volter, Deni Didro, Jan Jak Russo kabi fransuz ma’rifatparvarlarining g‘oyalari bilan yo‘g‘riltirilgan mimika metodini yaratdi. Sharl Mishel de Epening g‘oyalari uning shogirdi R.A.Sikar tomonidan rivojlantirildi. Amaliyotchi olim o‘qitish tizimida asosiy e’tiborni kar bolalarni har tomonlama aqlan va jismonan rivojlantirishga qaratadi. Bu tizim kar bolani umumta’lim fanlariga oid bilimlarni o‘zlashtirish, jamiyatda yashash va mehnat qilishga tayyorlaydi. Ammo ushbu vazifalarni hal etish uchun o‘qitish davomida faqat nutqning imo-ishora shaklidan foydalaniladi hamda kar o‘quvchilar uning asosida yozishni o‘rganadilar. R.A.Sikar imo-ishoralar tilini «metodik belgilar» bilan boyitadi. Ya’ni ushbu metod asosida o‘qitish jarayonida o‘quvchilarga tildagi grammatik kategoriyalarni tasvirlash uchun ma’lum bir belgilar o‘rgatib boriladi. Ma’lumki, tilda grammatik kategoriyalar juda ko‘pchilikni tashkil etadi. O‘quvchilar hajmi kundan- kunga ortib borayotgan belgilarni o‘zlashtira olmasliklari natijasida fanlarga oid bilimlarni ham o‘zlashtirishga ulgurmay qoladilar hamda imo-ishora metodi asosida o‘qitish tizimi takomillashtirilganiga qaramay, undan amaliyotda foydalanish ta’limning oldiga qo‘yilgan vazifalarni to‘laligicha hal etish imkonini bermasligini ko‘rsatadi. 1778 yil 14 aprelida Germaniyaning Leypsig shahrida Samuil Geynike (1727-1790) tomonidan kar-soqovlar instituti tashkil etiladi. Samuil Geynike surdopedagogika tari- xida muhim o‘rin egallagan karlarni o‘qitishning keyinchalik «sof og‘zaki metod» deb nomlangan o‘z o‘qitish tizimini yaratadi. Bu metod og‘zaki nuqtni karlarni o‘qitishning asosiy vositasi va maqsadi sifatida tan oladi. Shuningdek, bu tizimda bolalar o‘qish, yozish va arifmetikani ham o‘rganadilar. Karlarga ta’lim berishning ushbu metodi asosida tovushlar, bo‘g‘inlar, so‘zlar va jumlalarni talaffuz etishning mexanik mashqlar texnikasi yotadi. Ya’ni ta’limning dastlabki davrida kar bolalar, talaffuzi malakalari ustida jadal ravishdagi ishlar olib boriladi. Umumta’lim fanlariga oid bilimlarni egallash talaffuz malakalarini o‘rganishga tobe bo‘ladi. Masalan, agar bolalar kunda ko‘radigan, iste’mol qiladigan va foydalanadigan non, sut, choy, ruchka, daftar, kitob so‘zlarini talaffuz qilishni o‘rganmas ekanlar, o‘qitish jarayoniga bu so‘zlar «olib kirilmaydi». Bunday o‘qitish asosida karlar tomonidan tovush, bo‘g‘in, so‘z va jumlalar va hattoki, yirik matnlarni sof, ravon talaffuz qilishga o‘rganilishiga muvaffaq bo‘linsa-da, o‘quv fanlariga oid bilimlarni tabiiy holatda o‘rganishlariga erishilmaydi. Maktabni bitirgan o‘quvchilar atrofdagilarda «chiroyli so‘zlovchilar» sifatida taassurot qoldirsalar-da, ular |