Imo-ishora nutqining rivojlanishida filologik qarashlar
Yüklə 112,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ǀ
ISSUE 1 ǀ 2022 ISSN: 2181-1601 Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 162 o‘qitish tizimi, «Kar bolalarni o‘qitishning tabiiy metodi» deb yuritila boshlandi. Iogann Fatter (1842-1916) esa, aksincha, o‘qitishda og‘zaki nutqni o‘zlashtirishga o‘rgatishni asosiy maqsad qilib oladi. U karlarni og‘zaki nutqqa o‘rgatishni, nutq tovushlariga o‘rgatishga asoslantiradi. Keyinchalik I.Fatter sistemasi, «Tovush metodi» degan ikkinchi nomni oladi. AQShda karlarning dastlabki instituti (maktabi) 1817 yili Tomas Gallode (1787-1851) tomonidan ochiladi. Ushbu o‘quv dargohda ta’lim fransuz metodi asosida yozuv, imo-ishora va daktilologiyani qo‘llagan holda olib boriladi. Keyinchalik shaxsiy hamda G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida xizmat safarida qator maktablar tajribalarini o‘rganish, tahlil qilish imkoniga ega bo‘lgan Xoras Man (1796-1859) va Edvard Gallodelar (1837-1907) turli metodlarning chatishmasi asosida «Kombinatsiyalashtirilgan (birlashtirilgan) metod»ni yaratadilar. Bu tizim o‘z tarkibiga turli metodlar, jumladan, og‘zaki nutqqa o‘qitishni ham qamrab oladi. Kar bolalarni og‘zaki nutqqa o‘rgatish muammolari yechimini hal qilish yo‘llari bilan Aleksandr Melvil Bell (1815-1905) ham shug‘ullangan bo‘lib, u tomonidan «Ko‘rinarli nutq» tizimi taklif etiladi. Unda har bir tovush artikulyatsiyasi, o‘z aksini topgan belgisiga ega bo‘ladi. O‘z otasi A.M.Bell ishlarining davomchisi bo‘lgan Aleksandr Grexem Bell (1847-1922) Fiziologo-fonetik institut va Karlarni og‘zaki nutqqa o‘rgatishga ko‘maklashish jamiyatiga asos solgan bo‘lib, telefon ixtiro etgan, shuningdek, u karlarni kichik yoshdan o‘qitish masalalariga ham katta e’tibor qaratgan. 1879 yilda Fransiya poytaxti Parij va 1880 yilda Italiyaning Milan shaharlarida karlarni o‘qitish masalalariga bag‘ishlangan dastlabki anjumanlar bo‘lib o‘tadi. Milan anjumani qarorida «Sof og‘zaki metod» tizimi karlarga eshituvchilar bilan muloqot qilish imkoni berilishining ko‘rsatilishi tufayli bu tizim universal (qulay, eng samarali) deb tan olinadi. Bu davrning oxiridagi yutuqlar shundan iborat bo‘ldiki, har bir mamlakatda karlarni o‘qitish masalasiga ijobiy munosabatning shakllanishi yuzaga kelib, «bepul, majburiy umumiy boshlang‘ich ta’lim» haqidagi qonunlar qabul qilindi. Ya’ni ushbu davr kar-soqovlar uchun davlat muassasalarining tashkil etilishiga asos solinishi, qonunlarning qabul qilinishi, ta’limni moddiy ta’minoti manbalarining aniqlanishi, o‘qitishning maqsadi va metodlari ishlab chiqilishi bilan tavsiflanadi. Maxsus ta’lim Yevropa va Amerika qit’alarining tobora katta hududlarini qamrab ola boshlagan bo‘lsa, nodavlat tashkilotlarining shakllanishi esa karlarni o‘qitish va tarbiyalash tizimining, kelajakdagi rivojiga turtki beradi. XIX asr oxiri va XX asrning boshlarida Yevropa va Amerika surdopedagoglari «Sof og‘zaki metod» tizimida mavjud yuzakilikni bartaraf etish hamda uni takomillashtirishga harakat qiladilar. Chunki bu tizim karlarni og‘zaki nutqqa o‘rgatishni asosiy maqsad qilib olgan bo‘lib, bolalarning umumta’lim fanlarini o‘zlashtira olishlari imkonini bermas edi. Karlarni o‘qituvchi nemis o‘qituvchisi I.Geydzik (1851-1942) «sof og‘zaki metod»ni, eshitishida nuqsoni bo‘lgan kar bolaning tabiatiga to‘g‘ri kelmaydigan metod sifatida tanqid qiladi. Dastlab u «imo-ishora metodi»ga qaytish taklifini bergan bo‘lsa, keyinchalik kar bolalarni nutqqa o‘rgatishni daktilologiyadan foydalanish asosida olib |