Imo-ishora nutqining rivojlanishida filologik qarashlar
Yüklə 112,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ǀ
ISSUE 1 ǀ 2022 ISSN: 2181-1601 Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 158 Filologik qarashlarga e’tibor beradigan bo’lsak eshitishida nuqsoni bor shaxslar bilan bo’lgan aloqa vositasi xuddi bir yangi tilni o’zlashtirish jarayoniga o’xshash muhitni yuzaga keltirgan. Qadimgi Yunoniston va Rimda eshitishida muammosi bo‘lgan bolalarni o‘qitish tizimi mavjud emas edi. Antik davlatlarda kar-soqovlar jamiyatning to‘laqonli a’zolari sifatida tan olinmagan hamda ular «o‘qitib bo‘lmaydiganlar» deb hisoblanganlar. Eramizdan avvvalgi VI asrdagi Yustinian Kodeksida «to‘laqonli bo‘lmaganlar» ustidan vasiylik o‘rnatilishi lozimligi, tug‘ma karlar mustaqil faoliyat yurita olmaydiganlar sifatida qayd etilgan. Ya’ni bunday shaxslar «gapira olmaydigan, fikrlarini esa yozma va og‘zaki bildira olmaydiganlar» bo‘lganlari uchun o‘z mulklarini boshqara olmaydiganlar, deb hisoblanganlar. Antik davr «tibbiyot» fanida karlik g‘ayrioddiy tabiatga ega hamda uni tuzatib bo‘lmaydi, degan fikr hukm surgan. Tarixiy manbalardan karlarga alohida munosabat eramizdan avvalgi IX–VIII asrlardan yuzaga kelganini kuzatamiz. Qadimgi yunon faylasufi Arastu (er.av. 384-322 y.y.) o‘zining «His etuvchilarning hissiyotlari» va «Hissiy idrok va uning ob’ektlari» kabi asarlarida sezgi organlarining o‘zaro tobelik sabablari haqida fikr yuritib, karlik va soqovlikni bolaning aqliy layoqatlariga salbiy ta’sirini ochib berdi. Faylasufning inson sezgi a’zolaridan birining mavjud bo‘lmasligi yoki uning buzilishi yaxlitlik va butunlikni izdan chiqarishini «kashf etishi» o‘zi bilmagan holda ilk surdopedagogik ta’limotning yuzaga kelishiga asos bo‘ldi. Olim sezgi a’zolaridan biri faoliyatining izdan chiqishi insonning umumiy rivojlanishiga yo‘l qo‘ymasligini alohida ta’kidlaydi hamda eshitish analizatoriga quyidagicha baho beradi: «Tovush fikrlash vositasi bo‘lib, eshitish atrof olamni anglashning muhim organidir. Shu bilan bog‘liq ravishda aytish mumkinki, tug‘ilgandan boshlab eshitmagan inson, tabiiyki, soqov bo‘ladi». Arastu, shuningdek, karlik va soqovlikning bola aqliy faoliyatiga salbiy ta’sir etishi mohiyatini ochib berar ekan, soqovlikni, tug‘ma karlikning oqibati ekanligini qayd etadi [11-19]. Nasroniylikning yuzaga kelishi bilan rivojlanishida muammolarga ega insonlarga nisbatan rahm-shafqatli munosabat shakllana boshlasa-da, bir vaqtning o‘zida bunday shaxslar, ularning nogironligiga nisbatan turli salbiy diniy e’tiqodlar ham yuzaga kela boshladi. Masalan, ushbu qarashlarga ko‘ra, karlikka ega bo‘lgan bolalar ota- onalarining qilgan gunohlari evaziga xudo tomonidan yuborilgan «Xudoning jazosi» sifatida qaralgan. O‘rta asrlar boshida Yevropada, rivojlanishida turli muammolarga ega shaxslarning huquqlarini chegaralash an’analari tarkib topa boshladi. O‘rta asrlar dindor faylasuflari tomonidan tug‘ma kamchiliklarga ega insonlarning to‘laqonli insonlar emasligi nazariyasi isbotlana boshlagan bo‘lsa, bu davr huquqshunosligi esa nogironlarga o‘z xatti-harakatlariga javob bera olmaydiganlar sifatida qaralib, qonun bunday shaxslarni o‘zini boshqara oladigan shaxslar sifatida tan olmagan. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarni o‘qitish bo‘yicha dastlabki urinishlar XV asrga to‘g‘ri keladi. G‘arbiy Yevropada yuzaga kelgan karlarni o‘qitish, tarbiyalash nazariyasi va amaliyoti o‘sha davrdagi ko‘pchilik olimlarni o‘ziga jalb qilgan. Bunga Uyg‘onish |