Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

Jinsiy organlarning taraqqiyoti.
Jinsiy organlarning taraqqiyoti bir necha 
jarayonlar va bosqichlardan iborat. Sut emizuvchilar jinsiy organlarining 
taraqqiyotida ikkita muhim xususiyatga e‘tibor berish lozim. Eirinchidan, jinsiy 
organlar taraqqiyotining dastlabki bosqichida indifierent morfologik belgilar, ya‘ni 
ham erkaklik, ham urg‘ochilik jinsiy organlarga xos belgilar shakllanadi va 
ularnnig qaysi jins ekanligini aniqlab bo‘lmaydi. Keyinchalik har xil jinsga oid 
belgilar shaklanadi. Ikkinchidan, erkaklik jinsining ta‘sviri yo‘qligi tufayfi, 
urug‘chilik jinsiy organ rivojlanadi. 
Jinsiy organlar taraqqiyotining dastlabki bosqichi urug‘lanish bo‘lib, bunda 
spermatozoid xromosomasi zigotalanishini belgilaydi. XY-xromosomali zigota 
erkaklik jinsini belgilasa ham, zigotaning dastlabki davrida erkaklik va urugchilik 
zigotasining taraqqiyoti bir xil kechadi. Y-xromosomaning asosiy vazifasi 
indifferent gonadani urug‘don hosil bo‘lishi tomonga buradi. Bu birlamchi jinsiy 
hujayraning gonadaga migrasiyasidan keyin sodir bo‘ladi. Y-xromosomaning bu 

---

37 
vazifasi, undagi NY-antigen orqali bajariladi. Bu antigen bo‘lmasa, gonada 
tuxumdonga aylanadi. Shu bilan jins differensiasiyasining ikkinchi, ya‘ni gonada 
jinsini aniqlash bosqichi tugallanadi (14-rasm). 
Keyin embrionning morfologik (somatik) jinsiy belgilari shakllanadi. 
Embrion taraqqiyotining dastlabki boshqalarida ikki juft jinsiy kanal bo‘ladi. 
Bulardan biri mezonefros kanal, ikkinchisi, paramezonefros (myuller) kanaldir. 
14-rasm. Ganada differensiasiyasi (B.Karlson, 1983 bo‘yicha). 
A-indifferent gonada; B-14 haftalik odam urug‘doni; V-urug‘don tuzilishi; G-
yangi tug‘ilgan qis bola tuhumdonining tuzilishi. 
Urug‘donning testosteron gormoni ta‘svirida mezonefros kanaldan urug‘ 
olib ketuvchi kanal hosil bo‘lib, siydik kanaligacha davom etadi. Prostata bezi va 
urug‘ saqlovchi xalta ham, testosteron bilan bog‘liq. Urug‘chilik paramezonefros 
(myuller) kanalining regenerasiyasi urug‘doiming boshqa gormoni - myuller nayi 
faoliyatini to‘xtatuvchi omil gormoni ta‘svirida sodir bo‘ladi. Urg‘ochi embrion 
gonadasi bu gormonlarni ishlab chiqarmaydi. Testosteron yo‘qligi tufayli 
mezonefros kanal regenerasiyaga uchraydi, myuller nayi faoliyatini to‘xtatuvchi 
omil gormoni yo‘qligi tufayli esa, myuller kanalidan tuxum yo‘li, bachadon va 
qinning bir qismi hosil bo‘ladi. Tashqi jinsiy organlar ham dastlab, indifferent 
hollda taraqqiy etadi. Keyinchalik testosteron gormoni borligi tufayli erkaklik, 
testosteron yo‘qligi tufayli esa urugchilik tashqi jinsiy organlar hosil bo‘ladi (15-
rasm). 
Jinsiy takomillashishning oxirgi bosqichi tug‘ilishdan keyin sodir bo‘ladi. 
Yangi tug‘ilgan bola, qanday tashqi muhit tufayli o‘z jinsiy belgilarini namoyon 

---

38 
qiladi. Jinsiy balog‘atga yetish davrida esa bu jarayon oxiriga yetadi va jinsiy 
gormonlar ta‘svirida, ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo‘ladi. 
Jinsiy organlar sistemasi ayiruv organlari va buyrak usti bezi bilan birgalikda 
taraqqiy etadi. Homilaning gonadasi birlamchi buyrak-mezonefros (voif 
tanachasi)ning yuzasidagi selomik epiteliynurg yolgloniashuvidan boshlanadi. Shu 
vaqtda selomik epiteliyinng yo‘g‘onlashuvi, buyrak usti bezi po‘stloq qismining 
15-rasm. Erkaklik va urg‘ochilik jinsiy organlarining differensiasiyasi (B.Karlson, 
1983). 
A-indifferent bosqichi;B-erkaklik jinsiy organlari differensiasiyasi. 1-gonadalar 2-
myuller (paramezonefros) kanal; 3-mezonefros kanal; 4-mezonefros kanalchalar; 
5-siydik sinusi; 5-urug‘ olibketuvchi kanal; 7-prostata bezining boshlang‘ich 
hujayrasi; 8-siydik chiqaruvchi kanal; 9-urug‘don ortig‘i kanali; 10-urug‘don‘ 11-
urug‘ olib chiqaruvchi kanal; 12 bachadon; 13 tuxum yo‘li; 14-tuxumdon; 15-
Garther kanali; 16-bachadon bo‘yni. 
hosil bo‘lishiga asos bo‘ladigan mezonefros orasida joylashgan, interranal tanani 
hosil qiladi. 
Homilaning uchinchi haftasida birlamchi jinsiy hujayralar (gonosit yoki 
gametoblast) paydo bo‘ladi. Gametoblastlar yirik yadroli, gtikogenga va sariqlik 
moddasiga boy bo‘ladi. Gametoblastlar dastlab sariqlik xaltasi devorida hosil 
bo‘ladi va o‘sha yerda tez ko‘payadi. Qon oqimi bilan yoki o‘zi jinsiy organga 
migrasiya qiladi. Shu davrdan boshlab gonadada gametoblastdan gametosit, undan 
gameta hosil bo‘ladi. Gonadaning epiteliy hujayralari yetilayotgan jinsiy hujayrani 
oziqlantirish vazifasini bajaradi. Epiteliy va interstisial. hujayralar jinsiy gormon 
ishlab chiqara boshlaydi. Gonadadan birlamchi buyrak stromasiga gametositlar 
o‘sib kiradi. Shu vaqtdan boshlab birlamchi buyrakdan kloakaga davom etuvchi 

---

39 
birlamchi buyrak nayiga parallel-paramezonefros nay hosil bo‘ladi. Shundan 
boshlab jinsiy sistemaning indifferent taraqqiyoti nihoyasiga yetadi va erkak, 
urg‘ochi jinsiy sistema rivojlanadi. 
Indifferent jinsiy organdan erkaklik jinsiy organi homilaning 6-haftasida, 
urugchilik jinsiy organ esa 8-haftasida paydo bo‘ladi. Erkaklik jinsiy organ 
rivojlanishi davrida birlamchi buyrakning yuqori qirrasi bo‘ylab mezenxima 
to‘qimasi o‘sadi va keyinchalik undan urug‘donning oq kapsulasi hosil bo‘ladi. 
Keyin epitelial jinsiy tizimdan urug‘ kanali, urug‘donning egri-bugri kanali paydo 
bo‘ladi. Prostata bezi-embrional rivojlanishninig uchinchi oyida chiqaruv 
kanalining boshlanish qismidagi epiteliy hujayralaridan hosil bo‘ladi. Kloakaning 
oldingi qismida joylashgan mezenximanilig o‘sib ketishidau, tashqi erkaklik jinsiy 
organ hosil bo‘ladi (I6-rasm). 
16-rasm. Sut emizuvchilar embrionida erkaklik jinsiy sistemasi kanallari 
(O.Gertviy, 1960 bo‘yicha). 
1-diafragma bog‘lami; 2-urug‘don qobig‘i; 3-urug‘don; 4-urug‘don ortig‘i 
kanali; 5-siydik kanali teshigi;6-siydik kanali teshigi; 7-prostata bezining 
bo‘shlig‘i; 8-prostata bezi; 9-bulbouretralbez; 10-siydik chiqariv kanali; 11- 
moyak; 12-urug‘don; 13-urug‘ chiqaruv kanal tashig; 14 chov bog‘lami; 15-
mezonefros kanal; 16-myuller kanali; 17-urug‘don ortig‘ining po‘sti; 18-efferent 
kanal; 19-urug‘don ortig‘i 
Tuxumdonning embriogenezi davrida birlamchi buyrak asosida mezenxima 
rivojlanib, buyrak kanali reduksiyaga neliraydi. Mezonefros kanal atrofiyaga 
uchraydi, paramezonefios kaiial rivollariadi. Paramezonefros kanalinnig yuqori 
qismituxumyo‘liga aylanadi. Uning boshlanishi, tuxunuri qabul qiluvchi oladi. 
Pastki qismi voronkasimon ko‘rinishni oladi. Pastki qismi esa o‘saro qo‘shilib, 
bachadon va qinni hosilqiladi (17-rasm). 

---

40 
Taraqqiy etayotgan tuxumdonda mezenximadan iborat bo‘lgan birlamchi 
buyrakning qoldiq tanasi, uning asosiy qismi hisoblanadi. Jinsiy vakilning ustki 
epiteliy hujayralari o‘sib, ana shu asosiy qismida jinsiy tizimga aylariadi. 
Mezenxima jinsiy tizim orqali o‘sib, birlamchi follikulaga aylanadi. Har bir 
follikula ovosit va uni o‘rab turgan follekulyar epiteliydan iborat bo‘ladi.