Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

Regenerasiya davrida hujayraning kelib chiqishi.
Regenerasiya 
sabablarini o‘rganish maqsadida, bir qancha tajribalar o‘tkazilgan. Jumladan, 
tritonning oyoqlari oldin rentgen nuri bilan nurlantirilib, keyin kesilganda 
regenerasiya sodir bo‘lmagan. Agar organning yoki to‘qimaning ma‘lum qismi 
qoldirilib kesilsa, regenerasiya sodir bo‘lgan, ammo oyoqlar to‘liq tiklanmagan. 
Regenentsiya jarayonda maxsus "totipotent", "embrional", "zaxira", "doimiy 
yosh" hujayralar muhim ahamiyatga ega, deb tushuntiradigan gipotezalar keng 
tarqaldi. Masalan, 1887 yilda M. Nussbaum gidralarda totipotent, zaxira hujayralar 
regenerasiya funksiyasini bajarishini aytgan. 1892 yilda X. Randolf kam tuklilarda 
zaxira hujayralar bo‘tishini va ularni neoblastlar deb atashni taklif etgan. 
Neoblastlar kamtuklilarda, i-hujayralar gidrada, arxeositlar bulutlarda normal 
regenerasiyada muhim ahamiyatga ega. Ammo zaxira hujayralar to‘g‘risidagi 
nazariyaning noto‘g‘ri ekanligini, 1934 yilda B. P. Tokin tomonidan aytilgan. 
Neoblastlar to‘g‘risidagi munozaralar hozir ham davom etmoqda. 
Hozirgi paytda neoblastlaning regenerasiya kurtagini hosil qilishdan 
tashqari, gonadalar shakllanishida va ichaklarning bez hujayralari paydo bo‘lishida 
ham ishtirok etishi aytilmoqda. 
Jinsiy ko‘payadigan planariyaning bo‘linish zonasida neoblastlar to‘planadi. 
Planariya gavdasidagi hujayralardan faqat neoblastlar, mitoz yo‘li bilan bo‘linadi. 
Bularning hammasi tiklanish jarayonda, neoblastlar muhimligidan dalolat beradi. 
Interstisial hujayralarning regenerasiya jarayonidagi ishtiroki masalasi ham 
munozarali bo‘lib kelmoqda. Regenerasiya jarayonida bu hujayralarning zarurligi, 
yoki zarur emasligiga oid ko‘plab ma‘lumotlar olindi. Agar gidrdga ba‘zi moddalar 
(kolxisin) bilan ta‘sir etilsa, i-hujayrasi yo‘qoladi. Bu hujayraning yoqolishi 
gidrada nerv, otiluvchi, gonosit hujayralarning yo‘qolishiga olib keladi. Bunday 
gidrani sun‘iy oziqlantirilsa, ular kurtaklanadi, paypaslagichlarini tiklaydi. Ammo 
ular jinsiy voyaga yeta olmaydi. Demak, gidraning tiklanishida har xil hujayralar 
ishtirok etadi. 
Jarohat joyidagi normal hujayra va to‘qimalar jarohatlangan hujayralar 
differensiasiyasi uchun muhim ahamiyatga ega (12-rasm). 
Nemertinlarning og‘iz oldi bo‘lagidan ichaklar va jinsiy organlar paydo 
bo‘lib, gavdasi tiklanadi. Kam tuklilarning jinsiy hujayralari bo‘lmagan qismidan 
gavdasi tiklanadi va gonadalar hosil bo‘ladi. 
Salamandraning regenerasiya kurtagining hujayrasi markirovka qilinib, 
boshqa salamandraga ko‘chirib o‘tkazilganda, birikturuvchi to‘qima hujayralari 
muskul, biriktiruvchi va boshqa to‘qima hujayralarinig hosil bo‘lishida ishtirok 
etganligi aniqlangan.
XX asrning 80 yillarida regenerasiya jarayonda ―zaxira‖hujayralarning
vazifasi haqida elektron mikroskop yordamida olingan va boshqa ma‘lumotlarga 
asoslanib bir qancha gipotezalar yaratildi. Shunday gipotezalardan "o‘q tana 
hujayra" gipotezasi katta ahamiyatga ega.Tana hujayralar deb terining bazal 
qavatidagi epiteliy hujayralari, ichak, qon hosil qiluvchi hujayralar nomlanadi. 

---

27 
12-rasm.Hujayralarining regenerasiya jarayonida dedifferensiasiyasi va 
rediferensiasiyasi(E.Xey,1962 bo‘yicha). 
1-skelet muskullari; 2-tog‘ay; 3-mezenxima hujayralari; 4-mioblastlar; 5-
birlamchi tog‘ay hujayralari. 
Gidraning i-hujayrasi, kam tuklilarning neoblastlari tana hujayrasi 
hisoblanadi. Bu hujayralar "tinim davridagi hujayralar" guruhi deb ataladi. Chunki 
ular regenerasiya davrida faol holatga o‘tadi. 

---

28 
Shunday qilib, regenerasiya davrida hujayralaning paydo bo‘lishi haqidagi 
muammo, munozarali bo‘lib qolmoqda.Bu haqidagi gipotezalarni 3guruhga bo‘lish 
mumkin: 
l. Zaxira hujayralar gipotezasiga ko‘ra, regenerasion blastermaning 
o‘tmishdoshi zaxira hujayralar bo‘lib, ular rivojlanishning dastlabki davrida 
differensiasiyaga uchramasdan qolib keladi va regenerasiya jarayondan "buyruq" 
olmaguncha rivojlanish jarayonda qatnashmaydi. 
2.Vaqtinchalik dedifferensiasiya gipotezasiga ko‘ra, differensiallashgan va 
ma‘lum vazifani bajarishga ixtisoslashgan hujayra, regenerasiyadan stimul olib, 
o‘z vazifasini bajarmasdan, regenerasiya jarayoniga qatnashadi, ammo 
determinatsiya xususiyatini yo‘qotmaydi. Keyin yana o‘z vazifasini bajaradigan 
holatga qaytadi. 
3.To‘liq dedifferensiasiya gipotezasiga ko‘ra, ixtisoslashgan hujayralar 
regenerasiya jarayonda regenerasion hujayralarga aylanadi va dastlabki holatiga 
qaytmaydi. 
Biologiya fanining hozirgi taraqqiyoti, bu gipotezalarning qaysi biri to‘g‘ri 
ekanligini isbotlay olmaydi. Shunga qaramasdan, regenerasiya sohasidagi yutuqlar 
tibbiyotda keng qo‘llanilmoqda.