Информацион техналогиялар ва тизимлар

2 - va 3 - ma‟ruzalar 

 

Mavzu:   «Tinchlik   va  urush  davridagi  favqulodda  vaziyatlar» 

 

 

Vaqt:   4 soat 

 

 

Ma‟ruza  maqsadi:   Talabalarga  tinchlik va urush vaqtida  turli 

                                  xil  favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelish  

                                  sabablar va ularning tavsifnomasi  xaqida 

                                  bilim va tushunchalarni  berish. 

 

 

Ko‟rgazmali qurollar:  Rasmlar, plakatlar, devoriy  ko‟rgazmalar, 

                                 diafil‟m va jurnallar. 

 

 

 

R E J A: 

 

1.  Favqulodda vaziyatlarning turlari va ularning kelib chiqish  sabablari. 

2.  Xalq  xo‟jaligida  sodir  etiladigan  falokatlar,  xalokatlar,    tabiiy  ofatlar  va  

ularning  tavsifnomasi. 

3.  Fuqoro  muxofazasining  axolini  ogoxlantirish    bo‟yicha  o‟tkazilishi  lozim 

bo‟lgan chora - tadbirlari. 

4.  Chernobil AESidagi halokat va uning  tafsifnomasi. 

5.  Kucli ta‟sir etuvchi zaxarli moddalar (KZM) ning  tafsifnomasi 

 

Mavzu bo‟yicha tayanch tushunchalar: 

1. 

FVlarning turlari va kelib chiqish sabablari 

---

2. 

Tabiiy ofatlarning turlari va tafsifnomasi  

3. 

AESlardagi  xalokatlar  va  ularning  atrof  muxitni 

zaralantirish oqibatlari  

4. 

FM ning axolini FV larrdan ogoxlantirish usullari 

5. 

KTZM larning tafsifnomasi.  

 

             I.  FV larning turlari va kelib chiqish  sabablari. 

 

 

          Sir  emas,  dunyo  miqyosidagi  favqulodda  vaziyat  (FV)  lar  ko‟lami  yildan  – 

yilga  ortib  bormoqda.  Bularga  Chernobil‟  AES-sidagi  xalokat,  temir  yo‟l 

transportidagi  sodir  etilayotgan  falokatlar,  ayniqsa,  kuchli  zaxarlovchi  modda 

(KZM)  larni  tashish  mobaynidagi  falokatlar,  turli  tabiiy  ofatlar  xamda  texnogen 

xususiyatli xalokatlarning ko‟lami ortib bormoqda. Masalan, Ashxobod (1948) va 

Armanistondagi (1998y) er silkinishlar, xatto tinchlik vaqtida xam ommaviy kirgan 

qurollarining ishlatilish xavfi saqlanib qolayotganligi urush va tinchlik davrlaridagi 

FV  larni  o‟rganish  zarurligini  taqozo  etadi.  Shuning  uchun  xam  Fuqoro 

muxofazasining    tinchlik  va  urush  vaqtidagi  o‟rni  va    FV  larning  oqibatlarini 

bartaraf qilishdagi vazifalari va axamiyati dolzarbligicha qolmoqda. 

 

Dunyo  miqyosida  sodir  etilaetgan  barcha  FV  larni  quyidagi  turlarga  bo‟lib 

o‟rganish qabul qilingan: 

1.  Tabiiy  ofatlar  tufayli  yuzaga  keladigan  FV  lar  (er  qimirlash,  xalokatli  suv 

toshqinlar,  bo‟ronlar,  qor  bo‟ronlari,  ko‟chkilar,  sel  kelishi,  o‟rmon  va  torf 

yong‟inlari, epidemiyalar va boshqalar.) 

2.  Atrof  muxitga  radioaktiv  va  zaxarli  moddalarning  chiqarib  yuborilishi  bilan 

bog‟liq  bo‟lgan  FV  lar  (AESlaridagi  falokatlar,  yadro  energetikasiga  ta‟luqli 

bo‟lgan karxonalardagi radioaktiv moddalar)ning atmosferaga chiqib ketishi. KZM 

ishlab  chiqaruvchi  korxonalardagi  falokatlar,  bakteriologik  moddalarni  va 

pestitsidlar  ishlab  chiqaruvchi  korxonalardagi  nosozlik  va  falokatlar  tufayli 

atmosferaning zaxarlanishlari). 

3.  Yong‟inlar,  portlashlar  tufayli  yuzaga  keladigan  FVlar  va  ularning  oqibatlari 

(imorat, inshoot, texnologik qurilmalar,xar xil xajmlar, portlash va yong‟in  xavfi 

bor  bilgan  quvurlar,  axoli  punktlaridagi  yong‟in  va  portlashlar,  shuningdek 

transport quvurlaridagi xalokatlar va boshqalar) 

4.  Turli  mojoralar  tufayli  yuzaga  keladigan  FV  lar  (shtab,  omborxonalar,  xarbiy 

garnizonlarga  uyushtiriladigan  qurolli  xujumlar,  dinniy-estremistik  guruxlarning 

tashabusi  tufayli  tashkil  etiladigan  namoyishlar  va  tartibsizliklar,  milliy  adovatlar 

tufayli yuzaga keladigan to‟qnashuvlar va x.k.). 

---

        FV  larning  turlaridan  eng  daxshatlisi  er  silkinishi  bo‟lishiga  qaramasdan 

insonlar orasidagi bo‟layotgan qurbonlar xisobiga binoan bo‟ronlar birinchi o‟rinda 

turar ekan. 

 Barcha FV larni kelib chiqishi sabablariga ob‟ektiv va sub‟ektiv  omillarni ro‟para 

qilish mumkin. Ob‟ektiv omillar sifatida xalq xo‟jaligining rivojlantirilishi  uchun 

zarur bo‟lgan barcha texnologik jarayonlarni takomillashtirish va yangilarini joriy 

etishni taqozo etadi. Bu jarayonni ro‟yobga chiqarishda inson omili katta axamiyat 

kasb etadi, lekin buning zaminidagi muammolarning echimini xal qilishda oqilona 

yondashuv  o‟ta  muxim  axamiyatga  ega,  chunki  dastlabki  loyixalash,  sinovdan 

o‟tkazish  va  joriy  qilingan  taqdirda  xam  zamon    talabiga  javob  beradigan 

texnologyalarni  ishlab  chiqarishga  tadbiq  qilish  zarur,  shundagina  turli  xil 

ko‟rinishdagi falokat va xalokatlarning oldi olingan bo‟ladi. 

        Sub‟ektiv  omillarga:  ishchi  xizmatchilarning  va  mutasadi  xodimlarning  o‟z 

xizmat  vazifalariga  e‟tiborsizlik  xamda  ma‟suliyatsizlik  bilan  munosabatda 

bilishligi - oqibat natijada turli  baxtsizliklar, kelishmovchiliklar, falokat va boshqa 

ko‟rinishdagi FV larning kelib chiqishiga sabab bo‟ladi. Bundan tashqari xodimlar 

malakasining  pastligi,  loqaydsizligi,  xizmat  vazifalarini  suiste‟mol  qilishligi, 

texnologik  jarayonlarni  qo‟pol  ravishda  buzish  xolatlari,  ish  o‟rinlarini  tashlab 

ketish  xollari  va  x.k.  Ayniqsa,  insoniyat  tomonidan  tabiiy  boyliklardan  ayovsiz 

foydalanish xolatlari, tabiatga nisbatan befarq munosabatda bo‟lish, eng achinarlisi 

yong‟in xavfsizligi qoidalariga rioya qilmaslik va qo‟pol ravishda buzish xisobiga 

ko‟p miqdordagi yong‟inlarning kelib chiqishiga sabab bo‟lmoqda.