Информацион техналогиялар ва тизимлар

II. Xalq  xo‟jaligida sodir etiladigan falokatlar, tabiiy ofatlar va ularning 

tavsifnomasi. 

 

        Tabiiy  ofatlar  deganda  tabiatda  sodir  etiladigan  er  qimirlashi,  suv  toshqini, 

ko‟chkilar, qor ko‟chishi, sel kelishi, bo‟ronlar, tufonlar, yong‟inlar, vulqonlarning 

otilishi  va  boshqalarni  kiritish  mumkin.  Bunday  favqulodda  vaziyat  kurinishida 

sodir  etiladigan  tabiiy  ofatlar  axolining  normal  faoliyatini  izdan  chiqaruvchi, 

insonlarning  qurbon  bo‟lishiga,  katta  miqdordagi  moddiy  boyliklarning  yakson 

bo‟lishiga olib keladi. 

  

Tabiiy  ofatlar  aloxida  yoki  bir-biriga  bog‟liq  ravishda  yuzaga    kelishi 

mumkin.  Ba‟zilari  insoniyat  faoliyatidagi  aqlsizlik  bilan  ish  yuritish  tufayli  sodir 

etiladi  (irmon  yong‟inlari,  ishlab  chiqarishdagi  portlashlar,  foydali  qazilmalarni 

olishda,  tog‟  kon  ishlarini    olib  borish  va  kar‟erlardagi  portlatish  ishlarini  olib 

borish jarayonidagi sabablar xisobiga ko‟chki xodisalarining sodir etilishiga turtki 

bo‟ladi). Dunyo miqesida sodir etilaetgan tabiiy ofatlarning 9/10 qismi quyidagi 4 

ta turlariga to‟g‟ri kelishi aniqlangan: suv toshqinlari (40%), tropik tufonlar (20%), 

er  silkinishlari  (15%),  va  qurg‟okchilik  (15%)  ni  tashkil  etarkan.  Olib  borilgan 

tadqiqot  natijalariga  binoan  tropik  tufonlar  tufayli  axoli  orasida  nobud  bo‟lishi 

---

bo‟yicha  birinchi  o‟rinni  egallarkan,  suv  toshqinlari  esa  ko‟p  kuzatilishi  va  katta 

miqdordagi talafotlar bilan namoyon bo‟larkan. 

        Er silkinishi deganda er qobig‟ining kuchli tebranishi o‟rganilib, vulqon yoki 

tektonik sabablar tufayli yuzaga keladi va imoratlarning vayron bo‟lishi, yong‟inlar 

chiqishi    va  insonlarning  xalok  bo‟lishiga  olib  keladi.  Erning  silkinishi  quyidagi 

ko‟rsatkichlar  bilan  tavsiflanadi:  er  yuzidagi  tebranishning  jadalashish  jarayoni, 

magnitatudasi va silkinish o‟chog‟ining chuqurligi bilan. 

         Erning  silkinishdagi  umumiy  energiyasi  magnituda  bilan  tavsiflanadi  va  u 

mikronlarda o‟lchanadigan tuproq siljishidagi maksimal amplituda lagorifmi bilan 

ifodalanadi:  Mqlg  λmax.  Bu  qursatkich  seysmograf  asboblari  yordamida silkinish 

markazidan  100  km  masofadagi  uzoqlikda  ilchanadi.  Rixter  shkalasiga  binoan  

magnituda  (M)  0  dan  9  gacha  o‟zgaradi  (9  eng  kuchli  silkinish).  M  ning  bir 

birlikka  ortishi  tebranish  amplitudasining  10  barobarga  ortishini  bildiradi  va  er 

silkinishdagi  energiyaning  30  barobarga  ortadi.  Masalan  Mq7  bilganda,  tuproq 

silkinishdagi maksimal amplituda Mq5 bilgandagi qiymatga nisbatan 100  barobar 

ko‟p, shu bilan birgalikda er silkinishdagi umumiy energiya miqdori 900 marotaba 

ortadi. 

       Er  yuzasidagi  energiya  intensivligi  ballarda  o‟lchanadi,  u  esa  silkinish 

o‟chog‟i,  magnituda,  silkinish  markazigacha  bo‟lgan  masofa,  erning  geologik 

tuzilishi va boshqa ko‟rsatkichlariga bog‟liq bo‟ladi. 

       Er silkinishi  tufayli xalq xijaligiga katta miqdorda moddiy zarar etkazilishidan 

tashqari    axoli  orasida  insonlarning  xalok  bo‟lishiga  sabab  bo‟ladi.  Masalan 

1990yil 21 iyundagi Eronning shimoliy qismi (Gilyan viloyati)da yuzaga kelgan er 

silkinishi tufayli 50 mingdan ko‟proq axoli xalok bo‟lgan, 1 mln kishi yarador va 

boshpanasiz qolgan. 

       7 dekabr‟ 1988 yil Armonistondagi er silkinishi tufayli 25 ming Fuqoro xalok 

bo‟lgan. 1,5 mingta qishloq va 12 ta shaxar katta zarar ko‟rgan, shu jumladan 3 ta 

shaxar tilik vayronaga aylangan. 

        Er  silkinishi  boshqa  turdagi  tabiiy  ofatlarni  yuzaga  keltiradi:  ko‟chkilar,  sel 

kelishi,  suv  toshqini  (tig‟onlarning  yorilish)  xisobiga    yong‟inlar  (neft 

saqlagichlardagi  shikastlanishlar  va  gaz  quvurlaridagi  uzilishlar  -  yorilishlar), 

kommunikatsiyalar,  elektr  ta‟minoti,  suv  ta‟minoti  va  kanalizatsiyalardagi 

falokatlar, ximiyaviy korxonalardagi falokatlar tufayli KZM larning chiqarib (oqib 

ketishi) yuborilishi xamda AES lardan RM larning atrof-muxitga tarqalishi tufayli 

salbiy oqibatlar yuzaga keladi.