JARAYONINI
QULAYLASHTIRISHNING MUHIM PRINSIPI
Davlat ta’lim standartlari qabul qilingach, ta’lim mazmuni
qisman yangilandi. Davlat ta’lim standarti talablari asosida yangi
ow
quv dasturlari va darsliklar ishiab chiqildi. Lekin, kuzatishlar shuni
ko'rsatadiki. o‘quv rejasida o'quv predmetlarning soni ortib ketgan.
Chunonchi: 1992-yilga qadar o6quv rejasida fanlarning soni 18 tani
tashkil etgan boisa, 1992-yildan 1997-yilgacha boigan davr ichida
ularning miqdori 21 tani, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul
qilingach 24 taga yetkazildi. Bugungi kunda esa o'quv rejasida 27 ta
o'quv fani mavjud. Shu o'rinda haqli bir savol tug'iladi. 0 ‘quv fanlari
miqdorini ko'paytirish orqali o‘quvchining bilim darajasini oshirishga
erishilyaptimi? Yo‘q albatta! Chunki:
1) o'quv fanlari ko'paygan sari o'quvchilarga taqdim etiladigan
bilimlar maydalashib bormoqda;
2) o'quv darsliklarida takror materiallarning micjdori ortmoqda;
3) o’quvchining ijtimoiy tajribasiga kirmay qolayotgan bilim va
tushunchalar ko'paymoqda;
4) DTS lari bilan o‘quv dasturlari orasida nomuvofiqlik vujudga
kelmoqda. Chunonchi, hukumat tomonidan qabul qilingan boshlang'ich
ta’lim Davlat ta’lim standartida 4 ta ta’lim sohasi, ya’ni «Ona tili»,
«Matematika», «Tabiat», «Inson va jamiyat» ta’lim sohalari berilgan
ho Ida bugungi kunda o‘quv rejasida 10 ta crquv predmeti mavjud. Bu
sohada jahon tajribasiga nazar tashlaydigan bolsak, Singapur ta’lim
tizimida boshlangich sinflar uchun bor-yow
g i 4 ta o'quv predmeti
mavjud ekan. Ular: «Ona tili», «Matematika», «Estetika» hamda
«Jismoniv tarbiva».
M aium ki, ta'lim jarayonida muavyan o'quv fani, «Она tili»,
«Tarix», «Adabiyot» kabilarga oid bilimlar bilan bir qatorda xalqning
ijtimoiv
tajribasi,
til
boyligu
maiiaviy.
madaniy
qadr KatlarL
axloqiy meVorlari bilim va tushunchalar shaklida o'rgatilishi lozim.
Amaldagi ta iim jarayonini tahlil qilish natijalari shuni ko'rsatadiki,
u yoki bu o'quv fani mazmunida o’quvchining ijtimoiv tajribasiga
kirrnay qolgan bilim va tushunchalar mavjud, Buning asosiy sababi
o'quv fanining mazmunini o'ta murakkab yoki haddan tashqari
sodda ekanligidadir. Agar o'quv material! o'ta murakkab boisa,
o'quvchi uni to iiq o'zlashtirishga qivnaladi. Agar sodda va takror
holda ifodalangan bo isa bunday o’quv materialini o'zlashtirishga
ehtiyoj sezmaydi, undan bezadi.
Bugungi kunga kelib jahondagi mamlakatlarning 70 foizi ta'lim
tizimida integrativ xarakterdagi o’quv dasturlari va darsliklardan
foydalanib kehnoqda. Har bir mamlakat avni shu davlatning t a iim
tizirniga qo'yilgan buvurtmaning tabiatidan kelib chiqqan holda integ-
ratsiyaning turli darajalarini ishlab chiqqan va joriy qilib kelmoqda.
Chunonchi. Buyuk Britaniya t a i im tizimida asosan integrativ fanlar
joriy qilingan boisa, Koreya va Shveytsariyada integratsiyalashgan
fanlar yoki alohida o'quv predmetlari. Avstraliyada integratsiva-
lashtirilgan fanlar, Yaponiya, Shimoliy lrlandiya, Uels. Gong-Kong va
Germaniyada ham alohida fanlar. Vengriyada madaniyat yo'nalishidagi
o'quv predmetlari. inson va tabiat. integrativ fanlar. Niderlandiyada
alohida o'quv predmetlari. Irlandiyada fan va texnika kabi blokiarda
barcha o'quv fanlari mujassamlashtirilgan holda o'qitiladi. Bizda bu
sohada dastlabki qadamlar qo'yilmoqda. Jumladan, boshlang'ich
ta i im Daviat ta iim standartlarida «Ona tili». «O'qish». «Matematika».
«Tabiat» hamda «Inson va jamiyat» t a i im sohalari belgilab berilgan.
«inson va jamiyat» t a i im sohasi o'zida bir qator o'quv predmetlariga
oid tushunchalarni mujassainlashtirgan. Chunonchi, axloq. nafosat
tarbiyasi, iqtisodiy bilimlarga oid tushunchalar, jismoniy tarbiya, badiiv
ta iim , huquqiy bilimlar va h. k. Taiirn jarayonini integrativ dasturlar
va darsliklar asosida tashkil etish orqali o'quv-bilish jarayoni natijasida
samaradorlikka erishish nazarda tutilar ekan, bunda integratsiyaning
turli darajalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Masalan:
1. Mavzuiarni ketma-ket taqdim etish asosidagi integratsiya:
bunda o4]uv materiallarini bayon qiiishda konsentrizm prinsipiga amal
qilinadi, yaiii oldingi o'quv materiali keyingisini toidiradi. Lekin
hech qachon bir-birini takrorlamaydi. Bunday integrativ natijasida
o'quvchiiarning bilim, ko'nikma va malakalari hamda ijodiy faoliyatlari
muntazam ravishda rivojlanib, boy ib boradi.
2. O'quv dasturlarida o‘zaro uyg'unlashgan nuqtalarni vujudga
keltirishga asoslangan integratsiya: bunda ham takror tarzda beriladigan
taftalogiya asosidagi ow
quv materiallarining oldini olish uchun dastur-
larda mavzulararo uyg'unlikni ta'minlash mu him ahamiyatga ega.
M asalanJ-sinfda qish fasli haqida «Atrofimizdagi olam». « 0 ‘qish»,
«Ona tili» darsliklarida turli xildagi, ammo mohiyati va m alu m o t
berish clarajasi bir xil bolgan matnlar o*rniga faqat «O'qish» kitobining
ow
zida qishning barcha xususiyatlarini ochib bera oladigan badiiy
matn va rasmlarni berish maqsadga muvofiqdir. Buning afzalligi
shundaki, o'quvchining vaqti va kuchi tejaladi darsliklarning hajmi
ixchamlashadi va tannarxi arzonlashadi.
3. Modullashgan integratsiya: bunday integratsiya doirasida turdosh
o'quv fanlariga о id bilim va tushunchalar bir tizimga solingan holda,
uzviy tarzda o'quvchilarga taqdim etiladi. Chunonchi, aniq fanlar
blokida «Matematika», «Algebra», «Geometriya» va «Chizmachilik»ka
о id bilim va tushunchalar muayyan bir tizimga solinadi va ayni bir
mavzu mazkur tizim doirasida o'quvchiga bir mart a, ammo uzviy
tarzda taqdim etiladi.
4. Integrativ dasturlar: ushbu turdagi dasturlar bir necha o'quv
predmeti yoki o4|uv fanlariga о id mavzuiarni uyg'unlashgan holda
taqdim etishni nazarda tutadi. Bugungi kunga kelib o6quv rejasida
o4quv predmetlarining soni maksimum ko'payib ketganligini hisobga
oladigan boisak, bunday turdagi dasturlar yaratishga kuchli ehtiyoj
sezilmoqda. Dastur va darsliklarni o'rganish, tahl.il qilish natijalari shuni
kvrsatadikL boshlangich sinflardagi уоЧ-harakati qoidalari, odobnonia.
konstitutsiya saboqlari, salomatlik darsliklariga oid tushunchalarni
yagona holda «Ona tili», «O'qish» dasturlariga uyg'unlashtirish
lozim. Bunday tadbirni amalga oshirish ayni bir vaqtning o'zida ham
pedagogik, ham iqtisodiy nuqtayi nazardan samaralidir.
213
5.
Mavzulararo integratsiya: bunda avni bir kurs doirasida berila-
digan cfquv materiallari boshqa bir kurs doirasidagi mohiyatan yaqin
bolgan o‘quv materiallari bilan uyg'unlashtiriladi. Masai an, matema-
tik muloqot madanivatini shakllantirishga oid mashqlarni «Ona till»
darsliklarida, iqtisodiy bilim va ko'nikmalarni rivojlantirishga yo'nalti-
rilgan masalalar, mashqlar va matnlarni «Matematika» va «Ona tili»%
«O'qish» darsliklarida berish mumkin.
Amalga oshirilishi ko'zda tutilayotgan integratsiya darajasi avni
bir o'quv fani mazmunida chuqur, har tomonlama aloqadan boshlanib,
o‘quv fanlararo bog'lanish. uyg'unlashtirish darajasida ta’minlanishi
kerak.
1. Ona tili va o’qish o'quv fanlari mazmunida umumiy komponentlar,
nutq o'stirish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, axloq va nafosat
muloqot madaniyati meyorlarini, tabiat, jamiyatga oid tushunchalarni
matnlar, she’rlar, maqollar, mashqlar, hikovalar orqali yetkazish nazar
da tutilganda «Odobnoma». «Atrofimizdagi olam», «Iqtisodiy bilim
asoslari», «Konstitutsiya sahoqlari» kabi darslik va o'quv qo'llanmalarga
ehtiyoj qolmaydi.
2. 5-9-sinflarda ham «Ona tili», «Adabiyot», «Tarix», «Davlat va
huquq asoslari» kabi o’quv fanlari mazmuniga Vatan tuyg'usi, milliy
istiqlol g'oyasi va ma’naviyat asoslari. Konstitutsiya saboqlari, Hadis
ilmi saboqlari kabi lar ni uyg* unlashtirish, qulaylashtirish nuqtayi
nazaridan samaralidir. 5-9-sinflarda o*quv fanlarini integratsiyalash
natijasida o‘quv rejasiga quyidagi ijtimoiy-gumanitar fanlarni kiritish
mumkin: «Ona tili». «Adabiyot», «Tarix», «Davlat huquq asoslari»,
aniq fan lar - «Matematika», «Informatika». tabiiy fanlar: «Fizika».
«Kimvo», «Biologiya», «Geografiva» va h. k. Bunda birinchi navbatda
o‘quv materialining mazmuni jihatdan muhim ahamiyatga ega.
Bunday maqsadga erishish uchun: ta'lim mazmunida o'quv fanlarini
integratsiyalashning ilmiy va pedagogik asoslarini ish lab chiqish:
ta’lim jarayonini liberallashtirish talablaridan kelib chiqqan holda o4]uv
rejasini takomillashtirish; integral mazmundagi o'quv dasturlari va
dasturlarining yangi avlodini yaratish; ta'lim mazmuni integratsiyasini
ish lab chiqish va qabul qilish maqsadga muvofiqdir.
214
|