Innovatsiya va intergatsiya

IJO D IY F IK R L A S H M R IV O J L A N T IR IS H
P R IN S IP L A R I
Bugungi kunda kadrlar tayyorlash milliy dasturida qo‘yilgan 
vazifalardan kelib chiqqan holda talabalarni ijodiy fikrlashga owrgatish 
muammo si oliy taiim n in g o'z yechimini kutavctgan eng dolzarb 
muammolaridan biriga avianib qoldi.
Xo‘sh, ijodiy fikrlash o'zi nima? Uning fikrlashning boshqa turlari 
bilan munosabatk ular orasida tutgan o'rni va mavqeyi qanday? Yer 
yuzidagi eng murakkab va noyob mavjudot - bu insondir. Yashash 
qonunlari uni atrof-olamni o'zgartira borib. koiiikib qolingan hayotni 
ta'minlash uchun uzluksiz fikrlash va ijod qilishga majburlaydi. Inson- 
ni fikrlash va ijod jaravonlari yetarli darajada rang-barang va murak­
kab bo‘lib, tor ma'noda uni barcha xossalarini va qonunivatlarini 
aniq tavsiflash qiyin. Shu sababli ijodiy fikrlashning aniq ilmiy ta’rifi 
bugunga qadar mavjud emas. Shuning uchun bo'Isa kerak, fikrlash 
nazariyasining ko*zga ko’ringan namoyondalari ham fikrlashning bu 
noyob turini mahsuldor yoki intuitiv fikrlash bilan bir o’ringa qo'yib 
qo'yadilar. Fikrimizning dalili sifatida quvidagilarni keltirishimiz 
mumkin:
«Ijodiy (mahsuldor) fikrlash tarixi va muammosi yetarli darajada 
aniq ifodaga ega emas. Ismi eslatilishi bilan «mahsuldor fikrlash» ata- 
masi yodga tushuvchi Vertgeymer ham bu muammoni zarur aniqlik 
bilan ayta olmadi». Ijodiy fikrlash bir qancha tomonlari bilan tanqidiy 
fikrlashga yaqin. Shunga ko'ra Devid Klusterning maqolasidagi tanqidiy 
fikrlash haqida bildirgan qimmatli fikrlaridan moslashtirib foydalanish 
mumkin.
Birinchidan, tanqidiy fikrlashga o’xshash ijodiy fikrlash atamasi 
juda ham ko*p turli parametrlar (mahorat, faoliyat turlari va hokazo) ni 
o4z ichiga olganligi uchun uning aniq ta'rifini berish oson emas.
Fikrlash nazariyasi borasida qilingan ishlar vana ijodiy jarayonni 
bir necha bosqichlardan (ko‘p hollarda uchtadan to'rttagacha) iborat
160

---

deb xulosa chiqaradi. Turli mualliflar tomonidan taklif qilingan bu 
bosqichlar, asosan, tafsilotlari tomonidangina farqlanib, umumiy ko4ri- 
nishda ularni taxminan quyidagicha tasavvur qilish mumkin:
Birinchi bosqich (ongli ish)— tayyorgarlik - yangi g'oyani yalt etib 
paydo bo'lishidan oldin bajariladigan alohida faoliyat holati.
Ikkinchi bosqich (anglab yetilmagan ish) - pishib yetilish - mu- 
ammoni «yechish» ustida bajariladigan anglanmagan ish. yo'naltiruvchi 
g'oyaning inkubatsion davri.
Uchinchi bosqich (anglanmagan holatni anglangan holatga aylan- 
tirish) - ilhomlanish - anglanmagan ish natijasida ong doirasiga 
kashfiyot g'oyasining dastlabki - gipotetik holda tushunishi.
To4rtinchi bosqich (ongli ish) - g'oyani rivojlantirish, uni oxirgi 
ko'rinishda rasmiylashtirish va tekshirish.
Yuqorida aytilganlardan ijodiy fikrlashning intuitiv fikrlashdan 
farqi birmuncha oydinlashadi. Xo4sh, unda ijodiy fikrlashni fikrlashning 
boshqa turlari bilan o4xshashligi ham bormi?Ijodiy fikrlash, eng avvalo, 
bu, tanqidiy fikrlash kabi mustaqil fikrlashdir. Fikrlash mustaqil 
boigandagina u ijodiy fikrlash b o ia oladi, Hech kim birov uchun ijodiy 
fikrlab bera olmaydi. 0 4quv jarayonida talabalar uchun mustaqil fikrlash 
va оЧа murakkab masalalarni ham mustaqil hal qilishga imkoniyat 
yaratish zarur.
Ikkinchidan, olingan axborot ijodiy fikrlash uchun boshlang'ich 
nuqta bo'lib, aslo oxirgi bekat vazifasini o'tamasligi zarur. Boshqacha 
aytganda, ijodiy fikrlash axborot, dalillarni olishdan boshlanadi. Yangi 
bilimlar ijodiy fikrlash uchun intilishni paydo qiladi. Ba'zida aytiladigan 
«Bo4sh kalla bilan o4ylab bo'lmaydi»,— degan ibora shu yerda juda 
o'rinli. Chunki o4ylash uchun kallada biror narsa bolishi shart. Ijodiy 
fikrlashdek murakkab fikr yuritish uchun dalillar, g'oyalar, mavzular, 
nazariyalar, maiumotlardan iborat tog'dek «xom ashyo»ni qayta ishlash 
zarur.
Uchinchidan. ijodiy fikrlash masalani qo4yish va yechiladigan 
muammoni aniqlashtirishdan boshlanadi. 
1
Ixtiroviy masalalar yechish bo'yicha to'plangan tajribani va fikr­
lash nazariyalarini tahlil qilish ijodiy fikrlashning asosiy prinsiplarini 
shakllantirish va ijodiy fikrlashga o'rgatishning psixologik-pedago-
161

---

gik metodlarini ishlab chiqishga imkon beradi. Rivojlangan ijodiy 
fikrlashsiz insoniyat XXI asrda yashay olmaydi. Bu prinsiplar 
quyidagilardan iborat:
1. Talabalarni maqsadga erishishning turli yoilarini qidirish, 
soiigra eng yaxshisini tanlashga o'rgatish.
2. Talabalarni vetarli miqdorda qollanm alar va mashqlar to'plamlari 
bilan taininlash.
3. Zarur savollarni berishga va muammoning 
m a v ju d lig in i aniq» 
lashga 
oTgatish,
4. Talabalarni har qanday sezgilar va emotsiyalarni fikrlashning 
muhim tashkil etuvchilari. deb qarashga o\rgatish.
5. Talabalarni eng avvalo ijodiy jaravonning cvzidan qoniqish hosil 
qilayotganlarini kuzatayotib. original va foydali g4oyalarini rag'bat- 
lantirish. Talabalarga o'z g'oyalarini qadrlanishini anglab у etish lar iga 
yordamlashish.
6.
Talabalarga nostand art vaziyatlarda vechimlar izlashni 
t a k l i f
qilish. 
Muvaffaqiyatsizlikka uchraganda 
iz c h illik n in g n a m o y o n
boiishi 
muhimligini isbotlash.
7. Talabalarga yechimlarni izlashning rejasini tuzishni taklif qilish.
8. Haddan tashqari tez yorliq yopishtirishdan, masalani oldindan 
rnaiurn masalalar toifasiga kiritishdan va shoshilib qaror qabul qilish- 
dan qochish. Chunki. bu asosiy muammodan ogishlarga va fikrlash 
egiluvchanligining yo'qolishiga olib keladi
9. Talabalarni fikrlashning muhim elementlari sifatida sezgi va 
emotsiyalarni boshqarishga ovrgatish.
10. G'oyalarni generatsivalash uchun hamda ularni obyektiv va 
ratsional lash uchun sharoit v aratish.
11. «Boiishi mumkin» va «bolishi kerak» iboralarini farqiagan 
holda keskin qarorlar chiqarish.
12. Talabalarda uzluksiz alternativ izlanishga, yangi yondashuvlarga 
va vangi g'oyalarga moyillikni shakllantirish.
Bundan tashqari, ijodiy yondashuvning yangi g'oyalarini qabul 
qilish va mustahkamlanish jarayonini yengillatishga yordam beruvchi 
bir nechta asosiy qoidalarga ham amal qilish lozim. Barcha narsalar 
juda sodda bolishi kerak.
162

---