Savol va topshiriqlar
1. Ta’lim jarayonini integratsiyalashning nazariy asoslari.
2. Integratsiyaning talqin an'analari va ularni pedagogik jihatdan tashkil qilish.
3. Olimlarning integratsiya haqidagi fikrlari.
4. Integratsiyaning mazmun va maqsadlarini ochib bering.
5. Integratsion pedagogika kursiari haqida tushuncha bering.
6. Integratsiyaning hozirgi zamon muammolari deganda nim ani tushunasiz?
198
IX BOB. P E D A G O G IK A T I Z I M I N I
MUVOFIQLASHTIRISH
Umumiy pedagogika tizimga mansub bolgan doimiy umumiy
innovatsiya, uning o'quv-tarbiya jarayonini muvofiqlashtirish - ko4p
sonli imkoniyatlardan eng qulayini to'plab olish jarayoni. Shunday
murakkab, empatik, ko‘p qirrali, iyerarxik pedagogika tizimida ish-
lash mumkin. Muqobillar, shuningdek, oqim va o ^ u v-ta’lim faoliyatini
tashkil etishning maqsadli yo41ari mavjud. Lekin ulardan bittasigina
aniq vaziyat uchun mos kelishi mumkin. Uni qidirib topish muvo-
fiqlashtirishning asosiy vazifasidir.
Bu vazifa mumkin bo lg an muqobillarni taqqoslash va boshqa
mavjud imkoniyatlarni baholash yoMi bilan hal etiladi. Muvofiqlashtirish
deganda pedagogika tizimi qaysi maqsadlar uchun tashkil etilgan
bo'lsa, o4sha maqsadlarga mos munosiblik darajasini aniqlash mumkin.
Bir sharoit uchun erishilgan muvofiqlik hech qachon boshqa sharoitlarga
mos kelmaydi. Shuning uchun muvofiqlashtirish tushunchasi aniqlikni
talab qiladi. Muvofiqlashtirish umumiy bo'lishi mumkin emas, u
faqatgina helgilab olingan masofaga nisbatan yuzaga kelishi lozim.
Shu bilan birga pedagogika tizimini qaysi maqsadda muvofiqlashtirish,
qay bir ko'rsatmalar qo‘yilgan maqsad bilan muvofiqligi mos bolishiga
erishish kerakiigini aniq tasavvur etish zarur. Muvofiqlashtirishning
nazariy va amaliy yo'nalishlarini ajrata bilish zarur. Muvofiqlashtirish
tushunchasining sinonimi nazariy asosda muqobillarni hisoblash,
chamalab ko'rish, taqqoslash va solishtirishdir. Muvofiqlashtirish ama
liy yo'nalishda yangilik kiritish, qayta tashkil etish, qayta qurish,
qow
yilgan masalalar yechilishini eng qulay holga keltirishdir. Muvo
fiqlashtirish masalalarini yechish asosiy oMchov - mezonlarini tan-
lashdan boshlanadi. Muvofiqlashtirish mezoni ~ bu rivojlanish m um
kin boMgan muqobillariga baho berish va ulardan eng yaxshisini
tanlab olishni amalga oshirish uchun mos bo'lgan belgidir. Mezon -
olchov birligi ko'rsatkichdan iborat mantiqni talab etishiga qaramay,
199
pedagogikada u har doirn kompleks bo'lib chiqadi, chunki pedagogika
tizimida o‘tib boruvchi jarayonlar. sabab va oqimlarni ajratishning iloji
bo'lmaydi. Old in ko‘rsatib o'tilganidek. o’qituvchi va o'quvchilarni
haddan tashqari ish bilan band etish yoMlari bilan kerakli natijalarga
erishish mumkin. Qo'shimcha yuk ish qobiliyatining pasayishiga,
yomonlashuviga olib kelmasligi uchun. Muvofiqlashtirishning o'lchov
mezonlari kerak. Faqat shundagina o'zi uchun mumkin bo'lgan chega-
rada ish olib boruvchi o'qituvchi va o'quvchilar ortiqcha yuksiz o'quv-
ta'lim jarayonini qulay, deb hisoblash mumkin. Eslatib o'tish kerakki,
ilgarigi qoidalar bo'yicha ularni hali hech kim bekor qilgani vo'q,
birinchi sinfda bola uy vazifalarini bajarish uchun 1 soat, ikkinchi
sinfda 1,5 soat, uchinchi-to'rtinchi sinflarda 2 soat, beshinchi-oltinchi
sinflarda 2,5 soat. yettinchi sinfda 3 soat. sakkizinchi-to'qqizinchi sinf
larda 4 soat sarflashi kerak. Shundax qilib. o'quv-tarbiya jarayonini
muvofiqlashtirishning asosiy mezon-oichovi sifatida ikki ko'rsatkich
bir-biri bilan bog'liq holda qo'llaniladi:
1. Ta'lim-tarbiya va o'quvchilarning bilimini rivojlantirishda iloji
boricha yuqori natijalarga erishish.
2. Flar bir yoshdagi o'quvchilar va o'qituvchilar sinfi uy ishlarini
bajarishlari uchun sarflanadigan vaqtlarga rio\ra qilish. Muvofiqlashtirish
metodik asos bo'lib, pedagogik jarayonning hamma komponentlarini.
o'zaro qonuniy aloqalarini birgalikda boshqarish. umumiy nazariyaga
tayanib o’rganishni talab qiluvchi tizimli yondashish hisoblanadi.
Falsafiy kategoriyalar bo'yicha muvofiqlashtirish «chegara», «olchov»-
ga asoslanadi. U pedagogika tizimini u yoki bu tashkil etuvchilarini
giperbolizatsiyalashtirish. faolivat sur'atini. o'qitish murakkabligini
ko'~
tarib yoki pasaytirib yuborishga qarshi chiqadi. aynan ularni ko'rishga
muvofiq chegara tanlashni talab etadi.
Pedagogika tizimini muvofiqlashtirishning asosiy metodologik
talablari quyidagilardan iborat:
Muvofiqlashtirishni boshqarish tartibi butun tizimni birdek qamrab
olishi.
Qulay muqobilni tanlab olishda o'quv-tarbiya jarayoni qonuniyat-
larining hamma tizimiga tayanish.
Tizim tashkil etuvchilarning hammasini muvofiqlashtirish imkoni-
yatlarini muntazam qayd etib borish.
200
Muvofiqlashtirishga yana-da yuqoriroq masalalar va ularni yechish-
da takomillashgan texnologiyani qo'llab boruvchi doimiy harakat-
lanuvchi innovatsion jarayon sifatida qaraladi.
Shunga e’tibor berish kerakki, bir tomondan muvofiqlashtirish
pedagogik jarayonning mavjud sharoitga moslashuvini nazarda tutsa,
boshqa tomondan o'zi yangi sharoit yaratib. unga pedagogik jarayon
moslashishini taiab qiladi. Bu yerda hech qanday qarama-qarshilik
yo‘q, chunki bu ikki jarayon bir-biri bilan bog'liq holda davom etadi.
Agar biz bugun sharoitga moslashsak, bu bizga bog‘liq bo'lmagan
vaziyat bilan bogliqdir. Lekin pedagog har doim ularni muvaffaqiyatli
borishi uchun muvofiqlashtirishga intiladi. Amalda muvofiqlashtirish
sinf va umuman, maktab
0
‘quvchilari erishgan bilimlarni, shuningdek,
tarbiyasining rivojlanganlik darajasini belgilangan ko'rsatkichlar bilan
baholashdan boshlanadi. Odatda, uni aniq, tocg‘ri baholash darajasi
pastroq bo‘ladi. Biroz vaqtdan keyin natijalar o4sishining mumkinlik
darajasi loyihalashtiriladi. So'ngra ko'zlangan o'zgarishni ta’minlashga
qaratilgan o'quv-tarbiya choralari tizimi qo'llaniladi. Bu ishlar yakunida
erishilgan natijalar va jarayonlar solishtiriladi, o'quvchi va o'qituvchi uv
vazifasi va sinfdan tashqari ish olib borishga ketkazgan kuchlarining
muvofiqlashtirish darajasi haqida xulosa chiqariladi.
Muvofiqlashtirish o’quv-tarbiya jarayoni qonuniyatlari va asoslaridan
tabiiy kelib chiquvchi uslublar tizimi orqali amalga oshiriladi.
M U V O F I Q L A S H T I R I S H T I Z I M I
201
Maktab, pedagog va o'quvchilar faoliyatining quyidagi darajalari
ma’lum: yetarli emas, jiddiy (og'ir. mushkul), yomon ahvol, tushunarli.
Oxirgisini ta'minlash uchun o4qiiv-tarbiya jarayonini muvofiq-
lashtirishning quyidagi uslublari qo'llaniladi:
Umumiy talab sifatida kompleks yondashish, rejalashtirish, amaliy
faoliyat choralarini tatbiq etish.
1. Pedagogika tizimi xususiyatlarini hisobga olgan ho Ida masa
lalarni aniqlab olish.
2. Predmetlararo yo’nalishlarni bir-biriga muvofiqlashtirishda aso-
siylarini aniqlash yordamida o‘quv-ta’lim jarayoni mazmunining qulay
variantini tanlash, ratsional mazmun tuzilishini qurish.
3. Qo'yilgan masalalarni ow
z vaqtida muvaffaqiyatli bajarish imko-
nini beruvchi o‘quv-tarbiya jarayonL uslub va shakllarini tanlash.
4. Yaxshi tayyorlangan, bo‘sh o'zlashtirilgan va boshqa hamma
ta’lim oluvchilarga differensial va individual yondashishni amalga
oshirish.
5. O'quv-tarbiya faoliyatida boshqarish va o'zini boshqarishning
ratsional birga olib borilishi, uning borishini tezkor to'g'rilash va
tuzatish.
6. O'quv-tarbiva jarayoni natijalari va ularga sarflangan harakatlar
nisbati tahlil qilinadi.
Agar o'quv-tarbiya jarayon in i qulaylashtirish bo'yicha asosiy peda
gogik harakatlarni qisqacha yakun qilib olsak, unda quyidagilarga ega
bo'lamiz:
• masalalarni aniqlash va umumlashtirish;
• general izatsiy a;
• predmetlar va yo‘nalishlararo muvofiqlik:
• ularni solishtirib, baholash asosida muqobillarini tanlab olish;
• gumanizatsiya (insonparvarlashtirish);
• muhim sharoitlar yaratish;
• boshqarish va o'zini o'zi boshqarishni birgalikda olib borish:
• jaravonni o*z vaqtida tuzatib. tartibga solib turish;
• uning natijalarini belgilangan ko'rsatkiehlar bo'yicha baholash;
• yanada murakkab muammolarga o'tish:
• innovatsion jarayonning muntazamligi va asta-sekinligi.
202
Наг qanday vositaning vangiligi shaxsiy kabi vaqt tushunchasida
nisbiy turadi. Biror o'qituvchi uchun yangi bo'lgan narsa ikkinchi
o'qituvchi uchun yangi bo'lmaydi. Yangilik har doirn aniq tarixiy
ifodaga ega bo'ladi. Aniq vaqtda yaratilib, aniq tarixiy bosqichda
masalalarni yechib, yangilik qisqa vaqt ichida ko'pchilik mulld,
odativ ko'pchilik umumiy tajribasi bo'lib qolishi yoki eskirib, keyingi
vaqt vanglish, rivojlanishga to'siq bo'lib qolishi mumkin. Masalan,
Y.A. Komenskiyning jamoa bo'lib dars o'tish ta ’lim tizimi.
Xususiy yangilik - nisbatan yangilik turlaridan biri. Xususiy
yangilik mahsulot elementlaridan biri kundalik zamonaviylashtirilishi
tartibida yangidan ishni boshlashni anglatadi. Jism qandaydir bir jihat-
dan yangilanadi. Xususiy vangiliklar to'planib borishi uning to'la
o'zgarishga olib kelishi mumkin. Shartli yangilik ilgari bo'lgan ele-
mentlarning g'avrioddiy birlashuvi natijasida hosil bo'ladi. Bu o'z-
o'zidan yangilik emas, lekin bu qo'llanishida murakkab va ilg'or qayta
tuzilishga olib keladi.
Bund an tashqari, subvektiv yangilik ko'rsatiladi, bunda ushbu
subyekt uchun obyekt yangi bo'ladi. Har bir davrning ta’lim-tarbiya
sohasida o'zining yangi ko'satkichlari bo'ladi. Ushbu davr uchun yangi
ko'rsatkich boshqa davr uchun yangi boimasligi mumkin. Yangilikning
muhim tomonk u ushbu obyektning ilgarigisidan nimasi bilan farq
qilishini ko‘rsatib beradi. Masalan, taklif etilayotgan o'qitish metodikasi
ilgarigi ma'lumotlariga kow
ra, quyidagi qismlarga ajratiladi: m a’lum
bo’lganini boshqa ko’rinishda ko'rish (keltirish), ya’ni amalda yangilik
yo'q bo'lib - rasman yangilik:
1. Ilgari m a’lum bo'lgan yangilik sezilmas o'zgarishlar bilan qay-
tarilishi.
2. Ilgari ma’lum bo'lganga aniqlik kiritish.
3. Ilgari ma'lum bo'lganni muhim elementlar bilan to'ldirish.
4. Sifatli yangi obyekt yaratish.
Yangilik - bu ayni vosita, innovatsiya esa jaravon. u m a’lum bos-
qichlar bo'yicha rivojlanadi. Innovatikada bu yangiliklar kiritishning
havot sikli tushunchasida aksini topadi.
Birinchi qism - pedagogikada yangilik yaratish qismi bo'lib, bu
yerda pedagogikada yangi pedagogik yangiliklarni klassifikatsiyalash,
yangilik yaratish shartlari, yangilik mezoni. yangilikni o'zlashtirish va
203
foydalanishga tayyorlash oTchovi. odatlar va novatorlik pedagogik bos-
qichlari vangilik ijodkorlari kabi kategoriyalari ko'rib chiqiladi. Shu
bilan birga pedagogikada vangilik kategoriya chegarasi nazariyasini
ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Bu tushunchalarni pedagogik
neologiya o'rganadi.
Ikkinchi qism - yangilikni baholash, o^iashtirish va tushunish
bloki: yangilikni o'zlashtirish jarayoni turlari va baholash, pedagogik
hamkorlik, pedagogikada kosenvator va novatorlar,
innovatsion
muhit, pedagogik birlashmani yangilikni baholash va qabul qilishga
tayyorlash. Bu tushunchalarni pedagogik aksialogiya o'rganadi.
Uchinchi qism - yangilikdan foydalanish va qoilash bloki. Ushbu
blokda tatbiq etish, yangilikni qoilash va foydalanish turlari va qonu-
niyatlari o'rganiladi. Bu tushunchalar bloki pedagogik praksianalogiya
deb nomlanuvchi tatbiq etishni o'rgatish bilan bogMiq. Pedagogik in no-
vatsiyalar qayta takrorlanish sikli. qonuni, mazmuni yangi sharoitda
yangilikning qayta tiklanishidan iborat. Pedagogika va ta’lim tizimi
uchun bu o‘ziga xos xususiyat, shu sababli vangilik nazariyasi va ama-
liyoti ko‘pgina qarama-qarshi 1 iklar keltirib chiqaradi, chunki pedagog»
lar birlashmasi ilgari bo'lgani kabi yondashib, bu yangilikni takrorlashi
eski emas. Yoki eskisining yangidan qayta tikianishi ekani sezilmaydi.
Ta’lim sohasida pedagogik adabiyotlarda innovatsion jarayonlarning
ikki turi ko'rsatiladi.
1-tur. Innovatsiya ko'p jihatdan tabiiy; o'z-ow
zidan sodir bo‘ladi.
Yuzaga keltiruvchi talablarga aniq bogianm ay yoki innovatsion jara-
yonni amalga oshirish yo\l va vositalarini butun sharoitlar tizimini toMa
tushunmagan holda sodir boladi. Bu turdagi innovatsiya har doim ham
ilmiy asoslash toialigi bilan bogliq bo'lishi, vaziyat tartiblari ta’siri
bilan imperik asosda sodir boladi. Bu turdagi innovatsion jarayonga
o'qituvchi innovator, tarbiyachi ota-onalar faoliyatini kiritish mumkin.
2-tur. Yangiliklar kiritishning ikkinchi turi ta’lim tizimida ongli
ravishda maqsadni ko'zlab, fonlararo faoliyatda ilmiy tarqala oladigan
mahsulot bo'lgan innovatsiya.
Innovatsion jarayonlarning pedagogikada jadallashishi faqatgina
ijtimoiy buyurtma va nazorat, tekshirishlar hamda novatorlik tajribasida
ularni amalga oshira oladigan vositalar mavjudligi bilan bog'liq boimav,
pedagogik uyushmasi ongi doirasidagi mu him o'zgarishlarga ham
204
bog'liqdir. Tizimda yangilikni ldritishga pedagoglarning psixologik
tayyorligi juda muhim shartdir. Ayniqsa, shuni hozirgi maktablarimiz
innovatsion jarayonning boshlang'ich radikal bosqichi davridan оЧа-
yotgan, butim jamiyat hayotidagi qayta qurish bilan yuzaga kelgan,
uni bizning pedagogikamiz merosini qavtarish davrida tushunish
muhimdir. Aniq yangiliklarni kiritish va o'rganish bilan b o giiq ishlab
chiqish zarurligini tushunib, ilmiy qiziqishlar innovatsion jarayonlar
borishiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilishga qaratildi. Shu tarzda
innovatsiya pedagogik jarayon komponentlari, umuman, pedagogik
uvushma faoliyati va umumiy tuzilishga ta’sir etuvchi katta tizim
samaraga egadir. Har qanday oddiy yangiliklardan farqli pedagogik
innovatsiya bolalar tarbiyasi shaxsiy va ijodiy jarayonini taklif etadi.
Ular butun ta’lim sohasi va turli vazifalarni bajaruvchi ekspert konsul-
tant, loyihalashtiriivchi yangilik kiritish maktabi pedagogi ishlarini
bajaruvchi o’qituvchini tayyorlashni o*z ichiga qamrab oladi.
Dostları ilə paylaş: |