6
XROMATOGRAFIYA
Xromatografiyaning asosiy qoidalari
Xromatografik tahlil usuli - moddalarni o’zaro
bir-biridan ajratish, konsentrlash va
tahlil qilish usullaridan hisoblanib, ularni ikki aralashmaydigan fazada (harakatsiz va
harakatchan) har-xil taqsimlanishiga asoslangan. Harakatsiz fazaning yuzasi bilan
tutashganda aralashma tarkibidagi moddalar o’z yutilishi hamda erish xususiyatiga mos
holda harakatsiz va harakatchan fazalarda tarqaladi.
Xromatografik tizimda faqat harakatsiz fazadagi molekulalar harakatlanadi. Turli
moddalar bu fazalarga turlicha munosabarda bo’ladi. Harakatsiz faza bilan kuchliroq
ta’sirlashadigan moddalar xromatografik ustun bo'ylab sekin harakat qiladi.
Har xil moddalarni ajratish uchun statsionar faza quyidagi to'rtta
xususiyatdan biriga
ega bo'lishi kerak:
1) harakatlanuvchi fazada mavjud bo'lgan moddalarni fizikaviy yuta olishi kerak; 2)
harakatlanuvchi fazadagi moddalarni kimyoviy yuta olishi kerak; 3) ajratiladigan
moddalarni eritish qobiliyati; 4) g'ovakli tuzilishga ega
va shu asosda bir moddani
boshqasidan o'lchamlari bo'yicha ajratish kerak.
So'rilgan modda
sorbat
, so'ruvchi modda
sorbent
va bu jarayon
sorbsiya
deb
ataladi. Sorbsiya jarayoni adsorbsiya (sirtda yutilish) va absorbsiya (butun hajmda
yutilish) tushunchalarini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari
xemosorbsiya - kimyoviy
so'rilish mavjud hisoblanadi. Sorbsiyaga teskari bo’lgan jarayon ya’ni yutilgan
moddani qayta ajralib chiqishi desorbsiya deb ataladi.
Agar statsionar faza suyuqlik bo’lsa, bunda tahlil qiluvchi modda erishi va u ikki
faza o’rtasida taqsimlanishi kerak bo'ladi. Ushbu xromatografiya taqsimlanish
xromatografiyasi deb ataladi. Agar statsionar faza qattiq bo'lsa va bu modda u
tomonidan so'rilsa, u holda bu usul adsorbsion xromatografiya deyiladi.
Xromatografik usullarni quyidagilarga qarab tasniflash mumkin:
1.Fazalarning agregat holatiga ko‘ra: gaz, suyuqlik, gaz-suyuqlik xromatografiyasi.
2. Ajralish mexanizmiga ko`ra: adsorbsiyon, taqsimlanish, ion almashinish, cho`ktirish,
oksidlanish-qaytarilish xromatografiyasi.
3. Xromatografik jarayonning usuli (texnikasi) bo'yicha: ustunli, kapillyarli,sirt (qog'oz,
yupqa qatlam) xromatografiyasi.
4 Xromatogrammalarni olish usuliga ko'ra (namunani xromatografik tizimga kiritish
tartibi): frontal, eluent va siljish xromatografiyasi.
Xromatografik usulning barcha sinflari o'zaro bog'langan.
7
Masalan, gaz xromatografiya qattiq statsionar fazadan
foydalanganligi sababli, bu usul
gaz adsorbsion kolonkali va yuzaviy xromatografiyasi, suyuq xromatografiya –
suyuqlik- adsorbsion kolonkali va yuzaviy; suyuqlik taqsimlanish va gaz-suyuqlik
taqsimlanish
xromatografiyasi kolonkali,kapillyar va yuzaviy; suyuqlik- ion
almashinuvchi xromatografiya kolonkali va yuzaviy; Suyuqlikni cho'ktirish,
oksidlanish-qaytarilish, kompleks hosil qiluvchi xromatografiya usullari kolonkali va
yuzaviy usullarga bo'linadi.
Xromatografik sistemaga namunani kiritish tartibiga ko’ra
xromatografiya
usullari frontal, elyuyent va surib chiqarish xromatografiya usullariga bo'linadi. Agar
namuna eritmasi xromatografik kolonkaga doimiy kiritilib turilsa, toza holda faqat eng
yomon yutiladigan moddani ajratish mumkin.
Namunani xromatografik tizimga kiritish tartibiga ko'ra, xromatografiya usullari
frontal, eluent va siqib chiqaruvchi xromatografiya usullariga bo'linadi. Agar namuna
eritmasi doimiy ravishda xromatografik ustunga kiritilsa, faqat eng yomon so'rilgan
moddani toza holda ajratish mumkin.
Bu usul frontal xromatografiya deb ataladi. Frontal
xromatografiya usulida
qolgan barcha moddalar aralashma sifatida ajratiladi. Agar xromatografik tizimga
harakatlanuvchi faza (elyuent) kiritilsa, u holda u ustun bo'ylab yuqoridan pastga qarab
harakatlanadi, buning natijasida namuna zonalarga bo'linadi va har bir zona ustundan
ajralib chiqadi. Bu usul eluent xromatografiya deb ataladi.
Moddalarni sof holda ajratishga asoslangan elluent xromatografiyasi eng
rivojlangan va keng qoʻllaniladigan usul hisoblanadi. Agar namunani xromatografik
ustunga kiritilsa va keyin boshqa
tarkibdagi eritma kiritilsa , birinchi modda keyingisi
surib chiqaradi. Bu jarayonda moddalar zonalarga bo'linadi. Bu usul siqib chiqaruvchi
xromatografiyasi deb ataladi.
Dostları ilə paylaş: