İnsan resurslarının idarə edilməsi ” mühazirələrin icmalı Mövzu İnsan resursları: mahiyyəti və məzmunu

10.3. Dəyərlər sistemi
Tələbatla mənafelər, ideyalar, prinsiplər və mənəvi normalar arasında üzvi əlaqə vardır. Çünki tələbat mənafelərə çevrildiyi kimi, mənafelər də nəticə etibarı ilə müəyyən dəyərlərlə bağlı olur. Lakin bu çevrilmənin öz qanunauyğunluqları və müəyyən keyfıyyət anları olur. Həm də müxtəlif mülkiyyət sistemləri şəraitində bu çevrilmənin və dəyişmənin xarakteri müxtəlif olur və dəyərlərin özünün məzmunu yeni keyfıyyət müəyyənliyi əldə edir; onun keyfıyyət məzmunu isə xeyli dərəcədə şəxsiyyətin özünün sivilizasiyalı inkişafı və mənəvi normaları ilə də bağlıdır. Əlbəttə, buna real ictimai şərait də mühüm amil kimi təsir göstərir. Bu baxımdan həyatın məzmunu və keyfıyyəti ilə dəyərlərin məzmunu və xarakteri arasında birbaşa əlaqə vardır. Lakin mənafelərlə dəyərlər arasındakı əlaqə həmişə müstəqil xarakter daşımır, dəyərlər həmişə mənafelərin mexaniki inikası olmur. Bu baxımdan o nisbi müstəqilliyə malikdir. Beləliklə, dəyərlər insanların, işçilərin ləyaqəti, insanın mahiyyəti ilə bağlı olur. Onların fəaliyyəti isə göründüyü kimi, müəyyən motivlərlə bağlı olur. İnsan tipləri bəlkə də bir - birindən məhz mənafe və dəyərlərin qiymətləndirilməsi dərəcəsinə görə də fərqli olurlar. Bəzi sosioloqlar hesab edirlər ki, insanlar öz tələbatlarının qulu olursa, ondan asılı vəziyyətə düşürsə həmin insanları azad insanlar adlandırmaq olmaz. Ona görə də təklif edirlər ki, insanlar tələbat tabeçiliyindən azad olmalıdır. Görunür bəlkə ona görə də iqtisadi azadlıq konsepsiyası Qərb ədəbiyyatında özünə geniş yer tapmışdır. Lakin burada başqa bir sual meydana çıxır: bu azadlığı biznesmen və sahibkarlarla, korrupsiyaçılarla yanaşı bütün sadə adamlar əldə edə bilirmi, əgər əldə edə bilmirsə belə şəraitdə vətəndaş həmrəyliyindən, vətəndaş cəmiyyətindən söhbət gedə bilərmi? Nəzərə almaq lazımdır ki, ictimai şüur birinci növbədə tələbat və mənafelər vasitəsilə ictimai reallığı əks etdirir, belə bir reallıqdan kənara çıxmaq olmaz. Məhz bu reallıq bütün münasibətlərin, proseslərin sosial məzmununu müəyyən edir və dəyərlər fenomenini yaradır. Dəyərlər kateqoriyasının bir sıra aspektləri vardır. Dəyərlər dedikdə, bəzi müəlliflər ayrı-ayrı adamların (işçilərin), sosial təbəqələrin və digər subyektlərin obyektiv maddi şəraitə, mühitə, tələbata münasibəti başa düşülür. Digər müəlliflər dəyərləri obyektiv və subyektiv, nisbi və mütləq amillərin, xassələrin vəhdəti kimi başa düşürlər. Dəyərlər bir sıra hallarda mütləq qaydada deyil (əmək mütləq qaydada dəyərdir), ayrı-ayrı adamların, sosial təbəqələrin mənafeləri və məqsədləri baxımından müəyyən olunur. Halbuki obyektiv olaraq hər hansı bir hadisənin, prosesin və predmetin mütləq faydalığı, yönəmliyi və zərərliyi meyarları vardır. Demək, bu baxımdan predmetin obyektiv məzmunu (xassəsi) ilə onun qiymətləndirilməsi momenti arasında fərq ola bilər. Həmin fərq heç də hadisə və predmetin mürəkkəbliyi, dərk edilməsi çətinliyi ilə, yə'ni idrak prosesi ilə deyil (belə hallar da ola bilər), təhrif edilmiş tələbat və mənafelərlə bağlıdır. Bu fərqə ideallar, məqsədlər, subyektiv arzular və iş üslubu da təsir edir. Beləliklə, dəyərlər fenrmeni ziddiyyətli xarakter daşıyır.

Dəyərlər sistemi geniş və əhatəlidir. Onun bir çox meyarları və standartları vardır. Lakin bu müxtəliflikdən asılı olmayaraq dəyərlər mənəvi həyatın daxili məzmununu təşkil edir. İnsanın mənəvi həyatı çoxcəhətli, çoxtəbəqəli olduğuna görə bu hər anda müəyyən mənafelərlə ziddiyyət təşkil edə bilər. Belə bir potensial münaqişə vəziyyətini həmişə gözləmək olar. Bu baxımdan insan fəaliyyəti bu və ya digər dəyərlərin nəzərə alınması və yaxud etiraf edilməməsi və təkzib edilməsi, qəbul olunması halları ilə çuğlaşa bilər. Belə dəyərlər sistemi və onun formaları, müxtəlif mənafelər baxımından formalaşır və davranış motivlərinin başlıca mənbəyinə çevrilir. Ümumiyyətlə davranışın üç forması vardır:

1) Affektiv davranış forması. Bu davranış müəyyən ehtirasların (sevinc, nifrət, qəmginlik, hərislik, ideallar, sadiqlik və qeyri-sadiqlik, insana bağlılıq və qeyri-bağlılıq və sair) təsiri nəticəsində baş verir. Bazar münasibətləri, alturizm meylləri, rəqabət mühiti, insanları (xüsusilə bu mühitə uyğunlaşmayanları) hər cür neqativ psixoloji gərginliyə düçar edir;

2) Ənənəvi davranış forması. Bu, onun qəbul olunmuş normalar, adətlər əsasında tənzimlənir;

3) Rasional - məqsədli davranış forması. Burada davranış məqsədlərin dərkedilmə halda irəli sürülməsi və ona uyğun olaraq fəaliyyətin müəyyən edilməsi variantında baş verir.

Yuxarıda göstərilən hər üç davranış tipi bu və ya digər qaydada bir-birilə bağlıdır, Lakin onlar həm də bir-birindən fərqlənirlər. Bu fərq dəyərlər və normalara əməl olunma səviyyəsinə görə meydana çıxır. Belə bir proseslərdə bəzən dəyərlər tələbat və mənafelərlə ziddiyyət təşkil edə bilir. Belə bir hal ideallar və ictimai şüur problemləri ilə də bağlı odur. Lakin bütün hallarda mənafelər, ideallar, motivlər və dəyərlər üst-üstə düşmür. Çünki ideallar yalnız mənafelərlə deyil, həm də mürəkkəb sosial-siyasi məsələlərlə də bağlıdır, mənafelər daha çox maddi həyat şəraiti ilə bağlı olduğu halda, ideallar ictimai şüurla daha çox əlaqədardır. Əlbəttə istər ideallar, istərsə də mənafelər - hər ikisi insan fəaliyyətinin stimullaşdırılmasına xidmət edir. Lakin stimullaşdırmanın məzmun və mexanizmi müxtəlif olur, hər ikisində pozitiv və neqativ cəhətlər vardır.

Neqativ cəhətlərdən irəli gələn ziddiyyətlər ideal sferada üstün olaraq şüur dairəsində, mənafelərlə bağlı ziddiyyətlərin həlli yolları isə iqtisadi sferada axtarılır. Çox təəssüf ki, bir sıra hallarda bu axtarış optimal sosial variantların seçilməsinə, tarazlaşmasına deyil, subyektiv mafioz məqsədlərə xidmət edir.

Bazar münasibətləri şəraitində, xüsusi olaraq keçid dövründə ciddi dəyərlər böhranı baş vermişdir; bu həm kiçik və həm də böyük sosial qrupları əhatə etmişdir; totalitar rejim adlanan sistemin dağılması və onun əvəzində daha mütərəqqinin irəli sürülməməsi (heç olmasa mücərrəd elmi baxımdan) bir sıra sosial problemlərin gərginləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Mənəviyyat böhranı, qeyri-sosial sabitlik, insan həyatı dəyərlərinin aşağı enməsi, dəyərlər nihilizmi, bir dəyərdən digərinə keçmə - bütün bunlar hamısı dəyərləri əsaslı deformasiyaya uğratmışdır, sosial patalogiyaya səbəb olmuşdur. İndi adamlar bəzən dəyərlərin həqiqi mənasını təhrif edirlər: yaxşı pisi, pis yaxşını əvəz etmişdir. Sanki hamı pis amallar, əqidələr uğrunda bir-birilə yarışa keçmişlər. Bu meyllərin əksinə olaraq müqəddəs Qurani - Kərimin "Əl-Bəqərə" surəsinin 148-ci Ayəsində yazılır: "Yaxşı işlər görməkdə bir-birinizi ötməyə çalışın". Həmin Surənin 189-cu Ayəsində isə belə deyilir: "Yaxşı iş insanın pis əməllərdən çəkinməsidir".

Müasir dövrdə dəyərlərin sosial məhdudiyyəti və onlara təsir edən amillərin sistemli qaydada öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Burada sosial tənzimlənmədə dəyərlərin fəal rolunun tədqiq edilməsinin - böyük əhəmiyyəti vardır; onu fərdi motivləşdirmənin ayrılmaz bir ünsürü və tənzimləyicisi kimi qiymətləndirmək də az əhəmiyyətə malik olan bir problem deyildir. Fəaliyyətin motivləşdirilməsində dəyərlərin oynadığı rolun səviyyəsi, təsir dairəsi həm şəxsiyyətin, sosial qrupun özünəməxsus olan dəyərlərdən və həm də universal dəyərlərdən asılı olur. Məsələn, peşə və demoqrafik dəyərlər (gənclər, təqaüdçülər, qadınlar və s.) spesifik dəyərlərdir. Bununla belə, dəyərlər idealı onlar arasındakı funksional asılılığın olduğunu göstərir. Ayrı-ayrı dəyərlər daxili və xarici sabit və qeyri-sabit, fəal və qeyri-fəal ola bilirlər. Ona görə də işçilərin fəaliyyətinin motivləşdirilmə strukturunda müxtəlif funksiya rolunu icra edirlər. Bütövlükdə dəyərlər məqsədli meyllər rolunu oynayır, bu baxımdan hər ideal həm də dəyərdir.

Hər bir dəyərin özünün mövcudolma formaları, həm də onların məntiqi və qeyri məntiqi, formal və qeyri-formal meyarları və ziddiyyətləri vardır.

Dəyərlər birinci növbədə ictimai ideallar formasında mövcud olur; əslinə qalanda ictimai şüur baxımından dəyərlər həmin formada da reallaşır. Bu reallaşma sosial birlik şəraitində daha uğurlu olur.

Lakin bəzi siyasi partiyalar və iqtidar nümayəndələri siyasi strategiyanı hazırlayarkən bu dəyərlərdən, insanların psixologiyasından öz eqoist məqsədləri üçün istifadə etmiş və edirlər. Əlbəttə, sosial birliyi müxtəlif miqyasda başa düşmək və qiymətləndirmək olar, lakin bu həmin miqyasdan asılı olmayaraq, necə deyərlər, dəyərlər birliyinin təmin olunması son dərəcə vacibdir. Bu, bir növ ideal variant olardı, çünki ayrı-ayrı sosial qrupların dəyərlər sistemi eyni olmur, belə olan şəraitdə təbii olaraq dəyərlər meylində fərqlər, sosial gərginliklər meydana çıxır. Lakin elə etmək lazımdır ki, bu, ən qlobal ümummilli məsələlərdə barışmaz münaqişələrə gətirib çıxarmasm. Dəyərlərin ən başlıca formalarından biri onların predmet - əşya halında mövcudluğudur. İdeal formasında ifadə olunan sosial dəyərləri bilavasitə dərk etmək və görmək olmur, həm də onlar müxtəlif sosial qruplar, partiyalar və adamlar tərəfindən müxtəlif tərzdə başa düşülür və izah olunur. Maddi dəyərlərin isə özünün konkret əşyavi - predmet məzmunu vardır. Bundan başqa, dəyərlərin mövcudluğunun şəxsi, fərdi forması da vardır; bu mövcudluq digər mövcudluq formaları ilə üzvi şəkildə əlaqədardır və bir-birinə güclü təsir göstərirlər.

Bir sıra səbəblər (situasiyalar) üzündən tələbat və mənafelər hətta qəbul edilmiş dəyərlərə uyğun gəlməyə bilərlər. Bundan başqa, müxtəlif sosial qruplar üçün eyni dəyərlər müxtəlif əhəmiyyət kəsb edə bilər; biri üçün ünsiyyət mədəniyyəti, dikəri üçün əməyin məzmunu, başqası üçün maddi təminat amilləri (ehtiyacı olanlar üçün) əmək davranışının əsas meyledicisi ola bilər. Sosial qrupların eyni dəyərlər meylindəki fərqləri özünü terminal (insanın maddi tə'minatı, sağlamlığı, maraqhlı işlə təmin olunması və sair üzrə strateji məqsədi) və instrumental (bu sahədə məqsədəçatma vasitələri) dəyərlərdə aydın şəkildə göstərir; bu dəyərlərin hər ikisi "dəyər-məqsəd" modelidir. Sabaha, gələcəyə inamı olmayan aztəminatlı ailələr üçün strateji məqsədlər, dəyərlər, illüziyaya çevrilə bilər (əksər vaxtlarda elə belə də olur). Bundan başqa, bu məqsədə çatma yolları da öz mənəvi, sosial keyfiyyətinə görə də bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. İnsanlar bir çox hallarda real mühitə uyğun olaraq öz dəyərlər meylini, davranış motivlərini dəyişməyə məcbur olurlar. Sosial münasibətlərin xarakteri, iqtisadi münasibətlər insanı öz həyat tərzini yenidən qurmağa məcbur edir.