Instituti

Hal etilayotgan masala kengayishi bilan tizim chegarasi ham kengayadi.
fazodagi tavsifiy sathi. 
Tizimli yondashuv fan metodologiyasida katta evristik, ijodiy-kreativ 
ahamiyatga ega. Uning asosiy vazifasi murakkab ob`ektlar - har xil tip va turkumga 
mansub tizimlarni o`rganish va tuzish metodlarini ishlab chiqishdan iborat. 
Biologiya, psixologiya, ijtimoiy va texnik fanlardagi ko`p pog’onali, ierarxik, o`zini 
o`zi uyushtiruvchi ob`ektlarni bilish, o`rganishda mazkur metoddan ayniqsa keng va 
samarali foydalaniladi.
Tizimli yondashuvning muhim vazifalari quyidagilardan iborat: 
─ bilish ob`ektini yaxlit, murakkab uyushgan tizim sifatida ko`rib chiqish; 

---

55 
─ tizimning umumlashtirilgan modelini, uning alohida qismlari va 
jihatlarining modellarini tuzish; 
─ tizimlar nazariyalari hamda har xil tizim nazariyalari va ishlovlarining 
tuzilishini va samaradorligini o`rganish.
4.2-rasm. Tizimlarning kelib chiqishi bo`yicha tasnifi 
Tizim chegaralari
– tizimning o`zini va atrof-muhitga ajratuvchi vaziyatni 
Tizimni tadqiq etish uchun bilishning analitik va sintetik usullari – 
tahlil 
(analiz) va sintez
keng qo`llaniladi. Tahlil usulining mohiyati tadqiqot ob`ektini 
tarkibiy qismlarga fikran yoki amalga bo`lishdan iboratdir. Bunda ob`ektning ayrim 
elementlarining mohiyati, ularning aloqasi va o`zaro ta`siri o`rganiladi. Tahlildan 
farqli o`laroq sintez usuli ob`ektni idroklash, yagona butunlikni tadqiq qilish, uning 
qismlarining o`zaro aloqalari birligidan iboratdir. 
Tahlil (analiz) va sintez usullari o`zaro bog’liq va bir-birini to`ldiradi. 
Tahlil va sintez ancha oddiy operatsiyalarni - 
dekompozitsiya
va 
agregatlashtirishni
o`z ichiga oladi. Dekompozitsiyada yaxlit qismlarga ajratiladi, 
agregatlashtirishda esa qismlar yaxlit qilib birlashtiriladi. Bu operatsiyalarni o`z 
navbatida algoritmlash mumkin. 
Dekompozitsiy
a - yaxlit qarashlilik, tegishlilik 
alomatlarini saqlagan holda tizimni ayrim qismlarga (elementlarga) bo’lish va 
elementlardan iyerarxik tizim tashkillashtirish. 
Yaxlitni qismlarga dekompozitsiya qilishda tizim kichik tizimlarga, maqsad - 
kichik maqsadlarga, masala - kichik masalalarga ajratiladi. Bu jarayon yaxlitning 

---

56 
murakkabligiga bog’liq ravishda yana takrorlanishi mumkin, bu daraxtsimon 
(pog’onali) tuzilmaga olib keladi. 
Tizimni har qanday dekompozitsiya qilish asosi bo`lib, uning modeli 
hisoblanadi. 
Tadqiqot ob`ektini, qoidaga ko`ra, murakkab, kuchsiz tuzilgan va yomon 
formallashtirilgan dekompozitsiyani ekspert amalga oshiradi. Natijada ular tuzgan 
daraxtsimon tuzilma sifati uning vakolatliligi va qo`llanayotgan dekompozitsiya 
usuli darajasiga bog’liq bo`ladi. Ekspert odatda yaxlitni qismlarga oson ajratadi, 
lekin, qoidaga ko`ra, taklif etilayotgan qismlar jamlamasining to`liq va ortiqcha 
emasligini isbotlashda qiyinchilikka duch keladi. Yaxlitni dekompozitsiyalashdagi 
qismlar soni asos sifatida olingan model tarkibidagi unsurlar qancha bo`lsa 
shunchani tashkil etadi. Dekompozitsiyaning to`laqonliligi, modelning 
tugallanganligiga bog’liq. 
Tadqiq etilayotgan yoki tuzilayotgan tizim formal turdagi modellar bilan 
tavsiflanadi: 
tarkib modeli
, 
tuzilma modeli
va 
tuzilmaviy tarz ko`rinishidagi model
. 
Shunday savol tug’iladi - dekompozitsiya asosiga qanday modelni olish kerak? 
Dekompozitsiya asosi bo`lib, ko`rilayotgan tizimning faqat aniq, mazmunli 
modeli xizmat qilishi mumkin. Bu model tanlangan formal modeldan uning 
mazmunini to`ldirish yo`li bilan olinadi.
Dekompozitsiyaning to`laqonligi formal modelning to`laqonliligiga bog’liq 
bo`lgan asos model to`laqonligi bilan belgilanadi.
Agregatlash
- ko`plab unsurlarni yagona butunlikka birlashtirish va mazkur 
ko`plab unsurlar munosabatini belgilash. 
Ko`plab unsurlar qanday hosil bo`lishi va mazkur ko`pchilik o`rtasidagi 
munosabat qanday o`rnatilishi (ya`ni aniqlanishi yoki majbur etilishi)ga bog’liq 
ravishda agregatlashning behad ko`p masalalari olinadi. Natijada agregatlar deb 
nomlanuvchi unsurlar turli majmui hosil bo`ladi. Tizimli tadqiqotlarda oddiy 
agregatlar bo`lib konfngurator, agregatlar-operatorlar va agregatlar-tuzilmalar 
hisoblanadi. 
Hozirgi zamon ishlab chiqarishning yuqori va qat`iy talablariga javob bera 
oladigan optimal texnologik tizimlarni tahlil etish va sintez qilish tizimning yaxlit 
ko`rib chiqishsiz, har bir jihozlarning o`zaro hamda tizim bilan ta`siri va harakatisiz 
mumkin emas. Bu texnologik tizimning faoliyatini juda yuqori saviyada miqdoriy 
baholashdan foydalangan holda tashkil etish evaziga ro`yobga kelishi mumkin. 
Bunda ishlab chiqarish samaradorligi tizim elementlarining o`zaro ta`siri 
sharoitlariga, hamda elementlar ichida boradigan jarayonlarga bog’liq. 
Har qanday oziq-ovqat yoki kimyo sanoati texnologik qurilmasining tahlili 
shuni ko`rsatadiki, bu qurilmaning faoliyat sifati qurilma ichida boradigan fizik-
kimyoviy va biokimyoviy hodisalarning o`zaro ta`siriga bog’liq. Tizim sifatidagi 
qurilmaning murakkablik darajasi elementar fizik-kimyoviy va biokimyoviy 
effektlarning ko`p qirraligiga hamda qurilma ichidagi ma`lum fazoda va 
qurilmaning o`zida har xil xarakterli hodisalar o`zaro ta`sirining ko`pligi bilan 
aniqlanadi.

---

57 
Misol tariqasida meva danagi mag’zidan yog’ olish texnologik tizimida 
joylashgan danak mag’zini issiqlik ishlov berish jarayonini ko`rib chiqamiz (4.1-
jadval). Bu jarayonni mukamallashtirish va issiqlik ishlov berishda danak mag’zida 
kechagidan issiqlikmoddaalmashinuv va biokimyoviy hodisalarni o`rganish hamda
har xil faktorlarning yog’ning chiqishi va sifatiga ta`sirini aniqlash maqsadida 
jarayonni tahlil qilib, texnologik jarayonning ieraraxik strukturasini tuzamiz.
Iyerarxik 
ifodalash 
atom-mokulekulyar 
bosqichdan 
butun 
qurilma 
masshtabidagi ishlov berilayotgan mahsulot qatlamigacha bo`lgan bosqichlarda 
biokimyoviy va fizik jarayonlar amalga oshirilishi natijasida bo`ladigan fizik-
kimyoviy effekt va hodisalar orasidagi o`zaro aloqalarni ochib berishga imkon 
beradi.
O`z navbatida har bir bosqichda ma`lum funktsiyalarni bajaruvchi, shu 
bosqichga tegishli effekt va hodisalarni ichiga olgan o`zining tizimlarini ajratish 
mumkin. Bizning misolimizda danak mag’ziga issiqlik ishlov berish jarayonini 
ettiga o`zaro bog’lik iyerarxik bosqich bilan ko`rsatish maqsadga muvofiq bo`ladi. 
Jadvalda iyerarxiya bosqichlari funktsiyalari bilan hamda bu bosqichlarda boradigan 
hodisalar bilan ko`rsatilgan. 
Iyerarxiyaning birinchi bosqichida oqsil, lipid, kletchatka va boshqalardan 
tarkib topgan murakkab molekulalar strukturasi elementlari ko`rib chiqiladi. 
Fermentlar, ingibitorlar, energiya tashuvchilarning funktsiyalari va danak mag’zini 
infraqizil nurlar bilan ishlov berilganda kechadigan fizik-kimyoviy hodisalar 
o`rganiladi. 
Bu bosqich alohida hujayralarning faoliyati shartlari bilan xarakterlanadi.