İnstitutu


 Kimya  təliminin təşkilində istifadə olunan forma və üsullar barədə



Yüklə 1,26 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə43/78
tarix02.01.2022
ölçüsü1,26 Mb.
#40219
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   78
5 Kimya-kurikulum(1)

 

2.2. Kimya  təliminin təşkilində istifadə olunan forma və üsullar barədə  

 

 



Kimya  fənn  kurikulumunda  müəyyən  olunmuş  standartlara  uyğun  bilik  və 

bacarıqların  formalaşdırılması  üçün  fənnin  təlimində  istifadəsi  tövsiyə  olunan 

başlıca təlim  formaları, metodları və fəaliyyətləri aşağıdakılardır: 

Təlim prosesində iş  formaları: 

 

 - fərdi 



        - cütlərlə  

        - kiçik  qruplarla  

              - kollektiv (bütün siniflə) 

       Kollektiv  (bütün  siniflə)  -  Kollektivdə  işləmək,  kollektiv  fəaliyyətə  alışmaq 

bacarığının bünövrəsi qoyulur, şagirdlərdə ünsiyyətyaratma bacarığının  təşəkkülü 

və inkişafı təmin edilir. 

 

Kiçik  qruplarla  iş  -  Şagirdlər  müəyyən  problemi  həll  etmək  üçün  qrupda 

birləşirlər. Bu prosesdə onların müzakirə etmək, fikir  

mübadiləsi  aparmaq,  mühakimə  yürütmək  və  birgəfəaliyyət  bacarıqları  inkişaf 

edir. 




 

 

31 



 

Cütlərlə  iş  -  Şagirdlər  təlim  tapşırıqlarını  birgə    yerinə  yetirirlər.  Bu  dərs 

forması  şagirdlərə daha yaxından əməkdaşlıq etməyə və  

ünsiyyət qurmağa, məsuliyyəti bölüşməyə optimal imkan yaradır.  

 

Fərdi 

  -  Şagirdin  fəaliyyətini  izləmək,  potensial  imkanlarını 

müəyyənləşdirmək və inkişaf etdirmək  məqsədi daşıyır. Bu təlim forması  

şagirdin sərbəst düşünməsi üçün real imkanlar yaradır. 

Tədris  prosesini  aktiv  şəkildə  həyata  keçirmək,  şagirdlərin  fəallığına  nail 

olmaq, onların düşünmə qabiliyyətini inkişaf etdirmək,  

yaradıcılığa  həvəsləndirmək, kimya  fənninin öyrənilməsi əhəmiyyətini dərk 

etdirmək, biliklərin mənimsənilməsinə və onların praktik 

 olaraq  tətbiq  edilməsinə  maraq  yaratmaq  hər  bir  kimya  müəlliminin  əsas 

məqsədidir. Sadalanan məqsədləri həyata keçirməyi qarşıya  

qoyan  hər  hansı  bir  müəllim  şagirdləri  fəal  təlimə  cəlb  edə  bilən  metod, 

texnika  və  üsullarla  yaxından  tanış  olmalı,  iş  prosesində  qarşıya  çıxan  çətinlik  və 

çatışmazlılıqları aradan  

qaldırmaq  yollarını  bilməli,  habelə  tətbiq  olunan  metodların  əhəmiyyətini 

başa düşməlidir. 

   

Yeni pedaqoji texnologiyaların  (fəal təlim  üsullarının)  xarakterik əlamətləri 



aşağıdakılardır: 

1. Pedaqoji texnologiyada əsas ideya müəllimin rəhbərliyi ilə təlim problemini 

şagirdlər  özləri  araşdırır  və  həll  edirlər;  müəllim  isə  istiqamət  verir  və  müvafiq 

şərait yaradır. 

2. Təlim prosesi (texnologiyası) dəqiqliklə layihələşdirilir. 

3.  Təlim  prosesində  şagirdlərin  təlim-idrak  fəaliyyətinin  tam  tsikli  (qavrama, 

anlama,  yaddasaxlama,  tətbiqetmə,  ümumiləşdirmə  və  sistemləşdirmə,  öz 

fəaliyyətini təhliletmə və qiymətləndirmə) diqqət mərkəzində saxlanır. 

4. Təlim prosesində şagird şəxsiyyəti inkişaf etdirilir (ümumpedaqoji, inkişaf-

etdirici və tərbiyəedici məqsədlər layihələşdirilmiş olur).  

Yəni,  yeni təlim texnologiyalarında şəxsiyyətyönümlülük  və inkişafetdiricilik 

qabarıq şəkildə səciyyələnir. 

5.  Şagirdlərin  uğurla  müstəqil  fəaliyyət  göstərməsi  üçün  tədris  materialı 

optimal şəkildə tərtib olunur. Bu məqsədlə şagirdlər üçün xüsusi təlim materialları 

(və  ya  dərsliklər)  hazırlanır.  Burada  məqsəd  və  ona  nail  olmaq  üçün:  a)  təlim 

sistemi,  b)  tədris  materialının  məzmununa  daxil  olan  didaktik  modullar  və  onun 

öyrənilmə səviyyəsi, c) tədris materialının mənimsənilməsi üçün fəaliyyət üsulları, 

d)  mənimsəmə  səviyyəsini  ölçmək  (müəyyənləşdirmək)  üçün  qiymətləndirmə 

meyarları göstərilir. Didaktik materialların ayrı-ayrı texnoloji kartlar şəklində tərtib  

olunması əlverişli hesab edilir. 

6. Şagirdlərin təlim  fəaliyyəti  istiqamətləndirilir - fəaliyyətin əsas prinsipləri, 

üsulları,  motivasiyası,  nəzarət  və  əldə  olunan  nəticələrin  qiymətləndirilməsi 

məsələləri izah edilir. 

7.  Təlim-idrak  fəaliyyəti  üçün  tam  şərait  yaratmaq  imkanı  verən  dərslər 

tsiklindən,  frontal,  kollektiv,  qrup  və  fərdi  təlim  fəaliyyətlərinin  müxtəlif 

kombinasiyasından istifadə edilir. 




 

 

32 



8.  Bilik  və  bacarıqların,  fəaliyyət  üsullarının  mənimsənilmə  səviyyəsini 

öyrənmək üçün üç növ qiymətləndirmə - ilkin (diaqnostik) qiymətləndirmə, cari və 

ya  aralıq  (formativ)  qiymətləndirmə,  yekun  (summativ)  qiymətləndirmə  tətbiq 

olunur. 


9.  Nəticələrinin  qiymətləndirilməsi  əsasında  şagirdlərin  təlim  materialını 

mənimsəmə  səviyyəsinin  korreksiyası  aparılır.  Korreksiyanın  üç  mərhələsi  ola 

bilər: 

-  şagirdlərin  rastlaşdığı  çətinliklərin  sistemləşdirilməsi  (korreksiyanın 

propodevtikası); 

-  tipik  səhvlərin  və  onların  səbəblərinin  aydınlaşdırılması  (korreksiyanın 

profilaktikası); 

-  şagirdi  təhsil  standartına  uyğun  səviyyəyə  gətirmək  üçün  pedaqoji  və 

metodik tədbirlərin görülməsi (əlavə tapşırıqların verilməsi, təkrar öyrənməyə cəlb 

edilməsi və s.). 

10. Ümumi sinfin (qrupun)  mənimsəmə səviyyəsinin  yoxlanılmasında əsasən 

testləşdirmə üsulundan istifadə edilir. 

11. Təlim prosesinin şəraitə  uyğun təkrar olunma  imkanı əldə edilir, prosesin 

alqoritmi tərtib olunur. 

Müxtəlif  növ  müasir  təlim  texnologiyaların  mahiyyətinin  araşdırılması 

göstərir ki, tədris praktikasında - yeni pedaqoji texnologiyalardan  

istifadə  zamanı  texnoloji  yanaşmaların  mərhələlərini  belə  müəyyənləşdirmək 

olar: 


         1)Məqsədin  müəyyənləşdirilməsi  və  gözlənilən  nəticələrə  müvafiq  olaraq 

onun tam dəqiqləşdirilməsi. 

         2)Tədris-təlim  materiallarının  hazırlanması  (məsələn,  dərs  mövzusunun 

hissələrə  bölünməsi,  müəllimin  şərh  edəcəyi  və  şagirdlərin  müstəqil  öyrənəcəyi 

materialların ayırd edilməsi, şərh üçün nümayiş vasitələrinin və müstəqil fəaliyyət 

üçün təlim vasitələrinin müəyyənləşdirilməsi və s.). 

        3)Təlim  məqsədlərinə  uyğun  bütöv  təlim  prosesinin  təşkili  və  keçirilməsi 

layihəsinin hazırlanması (dərsin gedişinin  bütövlükdə layihələşdirilməsi). 

       4)Dərsin  gedişində  alınan  cari  nəticələrin  müzakirəsi,  qiymətləndirilməsi  və 

korreksiyası. 

       5)Yekun  qiymətləndirmə  (yoxlayıcı  inşa  yazdırma,  testləşdirmə  və  s. 

üsullarla). 

Yeni pedaqoji texnologiyalar, ümumilikdə təlimin yeni konsepsiyası dörd əsas 

prinsip ətrafında cəmləşdirilə bilər [25, s.12]: 

        -  şagirdyönümlülük; 

        -  fəal, müstəqil və birgə təlim fəaliyyəti imkanlarının yaradılması; 

        -  təlimin inteqrativliyi; 

        -  təlimin  məzmunu  və  nəticələrinin  təlimalanların  məktəbdənsonrakı  həyat 

fəaliyyəti və cəmiyyətlə əlaqəli olması. 

Şagirdyönümlülük prinsipinə görə şagird pedaqoji prosesin diqqət mərkəzində 

dayanır.  Bütün  tədris  və  təlim  işi  onun  maraq  və  tələbatlarının  ödənilməsinə, 

istedad və qabiliyyətlərinin, potensial imkanlarının inkişaf etdirilməsinə yönəldilir. 

Tədris-təlim  prosesi  şagirdəyönəlik,  adaptiv  olmalı,  onun  mövcud  təhsil 



 

 

33 



səviyyəsinə  qarşı  dəstəkləyici,  hörmətlə  və  həssaslıqla  yanaşılmalıdır.  Şagirdlərin 

psixoloji  xüsusiyyətləri  –  fərqli  templə  inkişaf  etməsi,  yeni  fikirləri  müxtəlif 

sürətlə qavramaları nəzərə alınmalıdır. 

Şagirdlər  düşünməni,  araşdırmanı  və  zövgü  stimullaşdıran  məqsədyönlü  və 

müvafiq  fəaliyyət  növləri  ilə  təmin  olunmalıdır.  Məsələn,  cəlbedici  modellərin 

hazırlanması,  maraqlı  məsələlərin  həlli, yaradıcı  fəaliyyət tələb edən  müsabiqə  və 

yarışların keçirilməsi və i. a.  

Şagirdlər  onlardan  hansı  təlim  nəticələrinin  gözlənildiyini,  nəyi  və  nə  üçün 

öyrəndiklərini bilməlidirlər. 

Şagirdyönümlülük o deməkdir ki, şagirdin bilik və bacarıq səviyyəsini ardıcıl 

olaraq  genişləndirilməsi  məqsədilə  onun  təlim  fəaliyyəti  inkişaf  və  yetkinlik 

səviyyəsi  ilə  uyğunluq  təşkil  etməlidir.  Nəhayət,  bütövlükdə  qrup  (sinif)  üzrə 

şagirdyönümlülük  müəllimin  dəstəkləyici  mühit  yaratması  ilə  də  bağlıdır. 

Dəstəkləyici  təlim  mühitinin  yaradılması  effektiv  təlimin  həyata  keçirilməsi 

mümkün  olan  intellektual,  sosial  və  fiziki  şəraiti  təmin  edir.  Bu  o  deməkdir  ki, 

şagirdlər  özlərində  daim  öyrənmək  həvəsi  hiss  etməli  və  təlim  zamanı  yeni 

problemləri,  məsələləri  həll  etməkdən  çəkinməməli,  öyrənmə  prosesində 

buraxılacaq  səhvlərin  təlimin  zəruri,  qəbul  olunan,  bəzən  də  faydalı  cəhəti  hesab 

etməlidirlər. 

Məktəbdə və sinifdə əməkdaşlıq atmosferi yaradılmalıdır, bu mühitdə istehza 

və  kinayə  olmamalı,  stereotip  yaradan  və  şagirdləri,  onların  səylərini  zəiflədən 

iradlara yer verilməməlidir. Şagirdlərdə olan fərqli cəhətlərə hörmətlə yanaşılmalı, 

onların  cinsi,  mədəni,  milli  və  sosial-sinfi  müxtəlifliyinə,  fərdi  qabiliyyətləri  və 

qüsurlarına,  ailə  mühitindəki  fərqlərə  həssaslıq  göstərilməlidir.  Dəstəkləyici  təlim 

mühitinin yaradılması, həmçinin münasib və geniş çeşidli resurslardan, o cümlədən 

fiziki  sahə  və  avadanlıqlardan,  çap  və  digər  materiallardan,  faydalı  texniki 

vasitələrdən qənaətbəxş, təhlükəsiz istifadə imkanlarının təmin edilməsi deməkdir. 

Fəal,  müstəqil  və birgə təlim  fəaliyyəti  imkanlarının  yaradılması prinsipi.  Bu 

prinsipə  görə  şagirdlər  yalnız  o  zaman  aktiv  fəaliyyət    göstərə  bilərlər  ki,  onlar 

reallaşdırılan  təlim  işinin  nəticəsi  ilə  qarşılaşsınlar,  bu  işi  özləri  etsin  və  ya 

başqasının etdiyini görsünlər.  

Məsələn,  şagirdlər  yazı,  fəaliyyət  və  ya  tərtibat  proseslərinin  modellərini 

görürsə  və  “yaxşı  yazı”,  “yaxşı  fəaliyyət”,  “yaxşı  tərtibat”  nümunələri  ilə 

rastlaşırsa  onların  yaxşı  yazmaq,  yaxşı  fəaliyyət  göstərmək  və  ya  tərtib  etmək 

ehtimalları da çox olacaqdır. Eləcə də şagird məktəbdə başqalarının fikrinə hörmət 

etmək və onları dəyərləndirmək nümunələrinə nə qədər çox rast gəlirsə, onların da 

bu cür davranması ehtimalı yüksək olacaqdır. 

Bu  prinsip  tələb  edir  ki,  şagirdlər  təlimi  aktiv  bir  proses  kimi  qəbul  etməyə 

sövq  edilməlidir,  onlar  sadəcə  əzbərləməklə  yadda  saxlamaq  və  yada  gətirmək 

vərdişlərindən  daha  çox  yeni  fikir  və  ya  təcrübələri  qavramaq,  öz  bilik  və 

bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün qarşısına məqsədlər qoymalıdır. Bu o deməkdir 

ki, təlim işi potensial surətdə mənalı olmalı və şagirdləri fəliyyətə, düşünməyə cəlb 

etməlidir. 

Şagirdləri  müstəqil  öyrənən  şəxslər  kimi  yetişdirmək  üçün  onlar  müntəzəm 

olaraq  həm  fərdi,  həm  də  birgə  təlim  işinə  cəlb  edilməli  və  buna  imkan  və  şərait 



 

 

34 



yaradılmalıdır.  Fərdi  fəaliyyət  vərdişlərinin  yaradılması  şagirdə  prosesləri  və 

bacarıqları  fərdi  qaydada  mənimsəməyə  kömək  edir.  Sinifdə  (qrupda)  birgə 

fəaliyyət  vərdişlərinin  yaranması  üçün  hər  bir  şagirdə  mütəhərriklik  imkanı 

verilməli  və  onlar  təlim  fəaliyyətləri  ilə  bağlı  öz  üzərinə  məsuliyyət  götürməyə 

sövq  edilməlidirlər.  Qeyd  edilməlidir  ki,  şagirdlərin  öz  yoldaşları  ilə  əməkdaşlıq 

etməsi; onların başqasının  fikirlərini öyrənməsi  və qiymətləndirməsi, öz fikirlərini 

başqalarına izah etməsi təlim materialının daha yaxşı mənimsənilməsi və yaddaşda 

möhkənilməsini təmin edir, həm də şagirdlərdə ünsiyyət mədəniyyəti inkişaf edir. 

Təlimin  inteqrativliyi  prinsipi.  Bu  prinsipə  əməl  etməklə  həm  müxtəlif  təlim 

sahələri  (fənlər)  arasında,  həm  də  eyni  bir  təlim  sahəsi  (fənn)  daxilində  biliklərin, 

bacarıqların,  dəyərlərin  qarşılıqlı  əlaqələrinə  diqqət  yetirilir.  Beləliklə,  məktəbdə 

bilik,  bacarıq  və  dəyərlərin  bir  bütöv  halda  inkişaf  etdirilməsi  təmin  olunur.  Bu 

məqsədlə  fənlərin  tədris  materialları  inteqrativ  məzmunda  tərtib  olunmalı, 

həmçinin  müəllim  müstəqil  iş  üçün  tapşırıqlar  seçdikdə  onların  inteqrativ  mənalı 

olmasına diqqət verməlidir. 

Təlimin  məzmunu  və  nəticələrinin  təlimalanların  məktəbdənsonrakı  həyat 

fəaliyyəti  və  cəmiyyətlə  əlaqəlilik  prinsipinə  görə  təlimin  məzmunu,  məzmun 

standartları  elə  müəyyənləşdirilməli  və  bunlara  uyğun  bilik,  bacarıq  və 

qabilliyyətlər  elə  formalaşmalıdır  ki,  təlimalanların  məktəbdənsonrakı  həyat 

fəaliyyətində  onlara  lazım  olsun,  içərisində  yaşadığı  mövcud  cəmiyyətlə,  başqa 

insanlarla  münasibətlər qurmaqda onlara kömək etsin  və  nəhayət, təhsilini davam 

etdirmək üçün gərəkli olsun. 

Yeni  pedaqoji  texnologiyaların  mahiyyət  və  məzmunu  ilə  yaxından  tanışlıq,  

məktəb  praktikasında  müxtəlif  təlim  texnologiyalarının  tətbiqi  nəticələrinin 

araşdırılması deməyə əsas verir ki, onların ənənəvi təlim texnologiyalarından əsas 

üstünlükləri aşağıdakılardır: 

   -gözlənilən təlim nəticələrinin əldə edilməsi; 

 - şəxsiyyətyönümlülük (şagirdyönümlülük); 

 - inkişafetdiricilik. 

Təhsil  texnologiyaları  sahəsində  tədqiqatları  təhlil  etməklə  yeni  pedaqoji 

texnologiyaların nəticəverimliliyinin beş əsas ideya ətrafında cəmləşdiyi qənaətinə 

gəlmək olar: 

       1.təlim prosesində didaktik vahidlərdən böyüdülmüş şəkildə istifadə edilməsi; 

       2.təlim 

prosesi 

və 


onun 

nəticələrinin 

düzgün 

planlaşdırılması 

(layihələşdirilməsi); 

       3.təhsil prosesinin emosionallaşdırılması; 

       4.təhsilin diferensiallaşdırılması; 

       5.müasir 

informasiya-kommunikasiya  texnologiyalarından  (kompyuter, 

audiovizual texnika və b.) istifadənin genişləndirilməsi. 

Şəxsiyyətyönümlülük  və  təlim  prosesində  şagirdin  inkişaf  etdirilməsi  yeni 

təlim texnologiyalarının mahiyyətindən və quruluşundan doğur. 

Ənənəvi  təhsildə  təlimvermə:  müəllim  -  dərslik  -  şagird  paradiqması  ilə 

qurulursa,  şəxsiyyətyönümlü  təhsildə:  şagird  -  dərslik  –  müəllim  paradiqması  ilə 

qurulur. İkinci iş sistemi daha humanistik istiqamət hesab olunur. 



 

 

35 



Tədris materiallarının öyrənilməsində qarşıya qoyulan  məqsədlərə nail olmaq 

üçün şagirdlər konkret idrak fəaliyyətinə cəlb olunmalıdır: oxumalı, çalışmalar  və 

məsələlər  həll  etməli,  verilmiş  tapşırığı  yerinə  yetirməli,  təhlil  və  araşdırmalar 

aparmalı  və  i.a.  işləri  icra  etməlidir.  İdrak  fəaliyyətinin  səviyyəsini  müəyyənləş-

dirmək  üçün son  illərdə amerikan psixoloqu  B.Blumun taksonomiyalarından daha 

çox istifadə olunur. Onlar aşağıdakılardır: 

        1.Bilik  əldə  etmə  (birinci  səviyyə)  -  şagird  öyrəndiyi  konkret  tədris  vahidini 

(termin,  fakt,  anlayış,  tərif,  qayda,  əməliyyat,  prinsip)  yadda  saxlayır  və  sözlə, 

əməllə ifadə edə bilir. 

        2.Anlama  (ikinci  səviyyə)  -  şagird  tədris  materialına  aid  biliklərini  bir  ifadə 

formasından başqasına keçirə bilir (qısa məzmununu danışır, mahiyyətini izah edir 

və mənasını açıqlayır, hadisələrin sonrakı inkişafını proqnozlaşdırır). 

        3.Tətbiqetmə  (üçüncü  səviyyə)  -  şagird  öyrəndiklərini  konkret  şəraitdə  və 

yeni situasiyalarda tətbiq edə bilir. 

        4.Analiz  və  sintez  etmə  (dördüncü  səviyyə)  -  şagird  bütövü  hissələrə  ayıra 

bilir və onların arasındakı qarşılıqlı əlaqələri aydınlaşdırır, sistemin, hadisələrin və 

faktların elementlərini kombinə edib bir bütöv yarada bilir. 

        5.Qiymətləndirmə  (beşinci  səviyyə)  -  şagird  verilmiş  konkret  tədris 

matereialının  qarşıya  qoyulan  məqsəd  üçün  əhəmiyyətini  qiymətləndirməyi,  öz 

fəaliyyətinə tənqidi yanaşmağı bacarır. 

İnkişafetdirici  təlim  konsepsiyasının  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  təlim 

prosesində  şagirdin  inkişaf  etdirilməsi  diqqət  mərkəzində  olur.  Yeni  pedaqoji 

texnologiyanın tətbiqi zamanı təlim işi elə qurulur ki, tədris materialı məzmununun 

mənimsənilməsi, şagirdlərin tərbiyə və intellektinin inkişafı vahid, bütöv bir proses 

olur.  Burada  da  bilik  və  bacarıqların  əldə  edilməsi  inkar  olunmur,  lakin  o,  əsas 

məqsədə  nail  olmaq  üçün  bir  vasitə  rolunu  oynayır.  İnkişafetdirici  xarakterli 

texnologiyalarda  hər  şeydən  öncə  biliklərin  müstəqil  olaraq  qazanılması  nəzərdə 

tutulur.  Yalnız  bu  halda  şagirdlərin qabiliyyətləri  inkişaf  edir,  humanist  meyilləri 

və motivasiya sferası formalaşa bilir. 

Müasir 


məktəb  praktikasında  daha  geniş  tətbiq  olunan 

yeni, 


şəxsiyyətyönümlü-inkişafetdirici təlim texnologiyaları aşağıdakılardır: 

1. Əməkdaşlıqla təlim (və ya kollektiv təlim) texnologiyası. 

2. Layihələr metodu ilə təlim texnologiyası. 

3. Modullarla təlim texnologiyası. 

Son  illərdə  kimya  kursunun  tədrisində  istifadə  olunmağa  başlayan  və  daha 

artıq maraq göstərilən bu yeni təlim texnologiyalarının mahiyyəti və qısa məzmunu 

ilə tanış olaq. 


Yüklə 1,26 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   78




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin