İnstitutu

«Mişar» yanaşma metodu. Bu metodla işin təşkili zamanı 4-5 nəfərlik 

qruplar  təşkil  olunur  və  bütün  qruplar  eyni  tapşırıq  alır,    nəticə  

etibarilə  hamı  eyni  tədris  materialını  öyrənir.  Lakin  bu  metodda  hər 

qrupdan  bir  nəfər  fəal  şagird  seçilir  və  ona  ümumi  tapşırığın  bir 

hissəsini  ətraflı  öyrənmək  həvalə  olunur.  Həmin  şagird-ekspertlər  bir 

yerə  toplanaraq  öyrəndiklərini  biri-birinə    danışırlar.  Ümumi  tapşırığı 

tam  mənimsəmiş  bu  şagirdlər  öz  qruplarına  qayıdaraq  yoldaşlarını 

məlumatlandırır,  onların  da  tədris  materialını  yaxşı  mənimsəməsinə 

çalışır. 

 

Nəzərdən  keçirilən  bu  təlim  metodlarında  müəllim  şagirdlərin  idraki, 

tədqiqatçılıq, yaradıcılıq fəaliyyətlərinin təşkilatçısı rolunu oynayır. Bundan başqa 

müəllim  təlim  prosesində  şagirdlərin  müstəqil  şəkildə  biliklər  əldə  etməsinə, 

müxtəlif mənbələrdən aldığı informasiyanı tənqidi  şəkildə təhlil etməsinə, düzgün 

nəticələr  çıxarmasına,  təlim  işi  zamanı  meydana  çıxan  problemləri  həll  etməsinə 

kömək  edir.  Əməkdaşlıq  şəraitində  təlimdə  idraki  proseslərin  qarşılıqlı  əlaqələri 

aşağıdakı zəncirlə bir-birinə bağlıdır: müstəqil fərdi iş - qruplarda birgə iş - ümumi  

cavabdehlik. Təlim qruplarında bu qaydalara əməl olunmalıdır: 

- qrupun hər hansı üzvü və ya üzvləri ilə fəaliyyət göstərməyə hazır olmaq; 

- verilmiş tapşırığın yerinə yetirilməsinə ciddi yanaşmaq, fəal işləmək; 

- qrup yoldaşları ilə hörmətlə, mehribanlıqla rəftar etmək; 

- özünün, yoldaşlarının, eləcə də bütün sinfin uğurlar qazanmasına çalışmaq; 

- qrupda birgə işləməyin məsuliyyətini dərk etmək. 

Dərsdə  istifadə  olunan  təlim  vasitələri  və  təlim  materialları  öncədən 

müəyyənləşdirilməlidir. Həmçinin dərsdə icra olunacaq işlər üçün vaxt əvvəlcədən 

düşünülməlidir.  Qrupda  kimin  hansı  işi  görəcəyini  şagirdlər  özləri 

---

 

 

38 

razılaşmalıdırlar.  Qrupda  aparıcı-lider  (tapşırıqların  yerinə  yetirilməsinə  nəzarət 

edən  və  şagirdləri  hesabat  verməyə  hazırlayan),  redaktor  (icra  olunan  işlərin 

doğruluğunu  yoxlayan)  və  formalaşdırıcı  (tapşırığın  səliqəli  və  qəşəng  formada 

yazılmasına baxan) şagirdlər də əvvəlcədən müəyyənləşlməlidir. 

Hər  qrupda  həm  qüvvəli,  həm  orta  qüvvəli,  həm  də  zəif  şaqirdlər  -  oğlan  və 

qızlar olmalıdır. 

Əgər  qrup  şagirdlərinin  fəaliyyətinə  onlar  özləri  nəzarət  edir  və  nəticələri 

özləri qiymətləndirirsə, onda hər bir qrupa böyük kağız, flomaster və lazım olacaq 

başqa materiallar da verilməlidir. 

Əgər  yeni  dərs  materialına  aid  suallara  cavab  vermək  tapşırığı  verilirsə,  hər 

qrup şagirdinə 2-3 sualı cavablandırmaq həvalə olunur. Bu 

 zaman  çətin  suallar  qüvvəli  uşağa  verilir  və  ilk  cavab  ondan  tələb  olunur, 

onun  cavabının  doğru  və  ya  nöqsanlı  olmasına  isə  başqa  qruplardan  eyni  sualı 

almış şagirdlər münasibət bildirirlər. Sonra qruplarda rollar dəyişdirilə bilər (yəni, 

bir  qrupdakı  şagirdlər  cavab  verir,  o  biri  qrupdakılar  onu  müzakirə  və  təsdiq 

edirlər). Beləlikə, verilmiş bütün suallar ümumi sinif şagirdləri tərəfindən müzakirə 

olunur. 

Verilmiş  tapşırığa  aid  bir  qrupdan  qüvvəli  şagird  məruzə  ilə  çıxış  etdikdə, 

başqa  qruplardakı  şagirdlər  ona  suallar  verə  bilər.  Əgər  bu  qrupun  bütün 

şagirdlərinə  eyni  bir  məsələni  və  ya  çalışmanı  həll  etmək  tapşırılırsa  (bunu  hamı 

bacara bildikdə belə tapşırıq verilir), cavab əvvəlcə zəif şagirddən alınır. 

Qiymətləndirmə  ümumi  qrupa  aid  olur,  qrupun  ümumi  qiyməti  üzvlərin  hər 

birinin fəaliyyət səviyyəsindən asılıdır. 

Qruplarla  iş  zamanı  müəllimin  əsas  vəzifəsi  şagirdləri  bilməməkdə, 

bacarmamaqda  günahlandırmaq  və  bunları  sinifdə  elan  etmək  deyil,  onları 

bilmədiklərini 

və 

bacarmadıqlarını  öyrənməyə  istiqamətləndirmək,  yol 

göstərməkdir.  Əgər  qrup  verilən  tapşırığın  öhdəsindən  gələ  bilmirsə  bunun  iki 

səbəbi ola bilər: 

1) tapşırıq həddən artıq çətin və mürəkkəbdir (bu halda müəllim tapşırığı həll 

etmək üçün əlavə izahat verməlidir); 

2)  məsələni  (tapşırığı)  həll  edə  bilmək  üçün  şagirdlərdə  möhkəm  praktik 

vərdişlər  yaranmayıb  (deməli,  həmin  şagirdlərdə  belə  praktik  vərdişlər 

yaradılmalıdır).  

Bütün  hallarda  şagirdlərin  cəzalandırılması  yox,  müəllimin  pedaqoji 

ustalığının artırılması tələb olunur. 

Qrupların  fəaliyyəti  müddətində  müəllim  şagirdlərin  gördüyü  işləri  izləməli, 

lazım gəldikdə ehtiyacı olan qrupa kömək etməlidir.  

Müəllim  öz  köməyini  xeyirxahlıqla,  sakit  tərzdə  etməli  və  bunu  qrupda 

müzakirə aparan şagirdlərə də təlqin etməlidir. 

Yeni  pedaqoji  texnologiyanın  hər  hansı  variantının  uğurlu  alınması  üçün 

müəllimdən  şəraiti,  şagirdlərin  hazırlıq  səviyyəsini  və  psixoloji  xüsusiyyətlərini 

nəzərə almaqla işə yaradıcı yanaşmaq tələb olunur. Yaradıcılıq və pedaqoji ustalıq 

müvəffəqiyyətin rəhnidir, onların qarşılıqlı əlaqələrini belə ifadə etmək olar: 

Pedaqoji ustalıq + texnoloji biliklərə yiyələnmə + şagird şəxsiyyəti + şərait = 

uğur, nailiyyət. 

---

 

 

39 

Əməkdaşlıq  etməklə  işləmək  bacarığı  tədricən  formalaşır.  Formalaşma 

aşağıdakılara əməl olunması ilə tədricən tamamlanır: 

-  bu  və  ya  başqa  bacarığın,  vərdişin  qazanılmasının  nədən  ötrü  lazım  olduğu 

şagirdlərə başa salınır; 

-  aşılanan  bacarıq  və  vərdişin  nədən  ibarət  olması  və  necə  formalaşmasını 

şagirdlər bilməlidir; 

- lazımi bacarıq, vərdiş praktikasının formalaşması təşkil edilməlidir; 

-  şagirdin  verilən  tapşırığı  yerinə  yetirmək  üçün  kifayət  qədər  informasiya 

aldığına əmin olunmalıdır; 

-  fəaliyyət  zamanı  şagirdlərin  bir-birinə  kömək  etmələri  üçün  onlar 

stimullaşdırılmalıdır; 

-  şagirdlərin  müsbət  nəticələrə  nail  olmaq  istəməsi  üçün  lazımi  situasiyalar 

yaradılmalıdır; 

- belə praktika o vaxta qədər stimullaşdırılmalıdır ki, şagirdlərdə buna tələbat 

yaransın. 

Əgər  təşkil  edilmiş  müəyyən  qruplarda  iş  yaxşı  alınarsa,  mehriban  ünsiyyət, 

qarşılıqlı hörmət pozulmazsa onlar tərkibi dəyişmədən uzun müddət fəaliyyətlərini 

davam  etdirə  bilərlər.  Əks  halda  hər  yeni  tapşırıq  veriləndə  qrupların  tərkibi 

dəyişdirilməlidir.  Tərkibi  uzun  müddət  dəyişməyən  baza  qrupları  yeni  materialın 

öyrənilməsi, ev tapşırığının yerinə yetirilməsi, yoxlama yazı işi və testlərə hazırlıq 

işləri  üçün  daha  əlverişli  hesab  olunur.  Verilmiş  məsələnin  və  ya  pedaqoji 

situasiyanın həllinə uyğun olaraq qruplar yalnız qüvvəli və yalnız zəif şagirdlərdən 

də təşkil oluna bilər. Bu halda zəif qrupun fəaliyyətinə müəllim yaxından, daha çox 

istiqamət  verməlidir.  Qüvvəli  qrup  –  ekspert  qrupu  kimi  keçilmiş  tədris 

materiallarını  ümumiləşdirəndə,  başqa  şagird  qruplarının  işini  qiymətləndirəndə, 

onların işinə rəy verəndə istifadə oluna bilər. 

"Əməkdaşlıqla  təlim  texnologiyası"  ilə  dərsə  hazırlıq  və  onun  gedişinin 

planlaşdırılması (layihələşdirilməsi) üçün aşağıdakı  işlər görülməlidir: 

1.  Keçən  dərslərdə  öyrənilmiş  materialların  mənimsənilmə  səviyyəsinin  qısa 

müddətli yoxlanması (testləşdirmə və ya ev tapşırığının yoxlanması kimi). 

2.  Dərsdə  şagirdlərin  müstəqil  öyrənə  bilmədiyi  təlim  materialı  olduqda 

müəllimin qısa müddətli şərh verməsi. 

3.  Öyrənilən  materialın  tətbiqinə  aid  praktik  tapşırıqların  yerinə  yetirilməsi 

(yeni məsələlərin, problemlərin həlli). 

4.  Alınmış  nəticələrin  təhlili,  ümumiləşdirilməsi,  əsaslandırılması  yolu  ilə 

əqli  bacarıqların  formalaşdırılması  (qruplarda  alınan  nəticələri  müzakirə  etmək, 

diskussiya təşkil etmək, bir qrup şagirdin verdiyi cavablara başqalarının münasibət 

bildirməsi yolu ilə). 

Dərsdə  qruplara  elə  tapşırıqlar  verilməlidər  ki,  onlar  bu  tapşırıqların  yerinə 

yetirilməsində əvvəlki dərslərdə  yiyələndikləri bacarıqlardan istifadə edə bilsinlər. 

Yeni dərsdə şagirdlərin yiyələnəcəyi konkret bilik, bacarıq və vərdişlər  əvvəlcədən 

müəyyənləşdirilməlidir, burada akademik, əqli və ümumtəlim bacarıq və vərdişlər 

ayrıca  qeyd  olunmalıdır.  Həmçinin  dərsdə  istifadə  olunacaq  fəaliyyət  növləri  və 

vasitələri, tədris avadanlığı və tətbiq olunacaq hər bir fəaliyyət növünə ayrılan vaxt 

əvvəlcədən təxmini olaraq müəyyənləşməlidir. 

---

 

 

40 

5. Bir dərsdə kiçik qruplarda yerinə yetiriləcək tapşırıqlar və onların həcminin 

müəyyənləşdirilməsi. Dərsin başlanğıcında şagirdlərə elan olunur ki, qrupa verilən 

tapşırıqlar bütövlükdə hər kəs tərəfindən ayrıca öyrənilmir, hərə ona ayrılan hissəni 

öyrənir,  sonra  qrupda  müzakirə  edilir,  hər  bir  şəxsin  cavabı  hamı  tərəfindən 

dınlənilir  və  yadda  saxlanır.  Tapşırığın  həllində  kim  çətinlik  çəksə  yoldaşlarına 

müraciət edir və birlikdə həll edilir. Burada heç bir yarışma aparılmır, qrupun işinə 

ümumi  qiymət  verilir,  onun  uğuru  hər  bir  üzvün  necə  fəaliyyət  göstərməsindən 

asılı olur. Qrupların hamısı üçün eyni və ya hər qrupa ayrı-ayrı tapşırıq verilə bilər. 

6.Qruplara verilən tapşırıqlar yerinə yetirildikdən sonra kollektiv  müzakirənin 

aparılması.  Bu  mərhələdə  qrupun  bir  üzvü  tapşırığın  yerinə  yetirilməsinə  aid 

məruzə ilə çıxış etməlidir, tapşırığa aid verilən suala cavab verməyə qrupun hər bir 

üzvü hazır olmalıdır. Başqa qrupun üzvləri nəinki məruzəçiyə və qrupun üzvlərinə 

sual verə bilərlər, hətta cavablara əlavə edib onu dəqiqləşdirə də bilərlər. 

Bütün  variantlarda  aparılan  əməkdaşlıqla  təlimdə  qrupların  işinin  nəticəsi 

kollektiv 

müzakirə, 

refleksiya, 

ünsiyyət 

mədəniyyəti 

vərdişlərinin 

formalaşdırılması  və  obyektiv  olaraq  özünüqiymətləndirmə,  özünütəhlillə 

sonunclanmalıdır. 

7.Mükafatlandırma. Mükafatlandırmada əsas qaydalar bunlardır: 

-  əgər  qruplarda  şagirdlər  həvəslə  (məhsuldar)  işləyirsə  onları  hər  dəfə 

tərifləməyə ehtiyac yoxdur, bu normal hal kimi qəbul edilməlidir (şagirdlərə də bu 

təlqin edilir); 

- mükafatlandırma (tərifləmə, xüsusi qeyd etmə və s.) qrupun bütün üzvlərinə 

aid edilməlidir; 

       - əgər qrup tərifə layiq işləməyibsə bunu hamının yanında qeyd etməyin, çünki 

bu halda qrup daxilində mübahisələr, ruhdan düşmə və b. neqativ hallar əmələ gələ 

bilər. Belə qruplara həmin tapşırığın evdə həll edilməsi həvalə olunur və ya qrupa 

əlavə  izahat  verilir  ki,  onlar  tapşırığın  öhdəsindən  gələ  bilsin.  Tapşırığın  yerinə 

yetirilməməsinin  səbəbini  müəllim  özündə  axtarmalıdır  (çətin  tapşırıq  verilib, 

şagirdlərdə lazımi bacarıqlar yaradılmayıb və s.); 

-mükafatlandırma  və  qiymətləndirmə  həm  akademik  müvəffəqiyyətlərə,  həm 

də ünsiyyətin psixoloji aspektlərinə görə olmalıdır. 

    Lahiyələr metodu ilə təlim texnologiyası.   Bu metodla təlim fəal əsasda, şagirdin 

məqsədəuyğun  fəaliyyəti  ilə  onun  şəxsi  maraqlarına  uyğun  qurulur.  Tədris 

prosesində  şagirdə  tanış  olan  və  onun  üçün  əhəmiyyət  daşıyan,  real  həyatdan 

götürülmüş ən vacib problemlərin həllinə onun malik olduğu və əldə edəcəyi yeni 

biliklərdən  istifadə  etmək  öyrədilir.  Müəllim  yeni  informasiyaların  alınma 

mənbəyini göstərə bilər və ya bu informasiyaları necə axtarmaq mümkün olduğunu 

deyə bilər və şagirdi istiqamətləndirə bilər. 

Şagirdlər  problemi  müstəqil  olaraq  və  yoldaşları  ilə  birlikdə  həll  edərkən 

müxtəlif sahələrdən əldə etdiyi biliklərdən istifadə edirlər.  

Hər  hansı  vacib  problemi  həll  etmək  üçün  şagird  fəaliyyəti  layihələşdirilir. 

Layihələşdirilmədə  şagirdlərin  özləri  əsas  rol  oynayır,  müəllim  isə  onları 

istiqamətləndirir.  Metodun  əsas  ideyası  sərbəst  tərbiyədir  (burada  şagirdlər 

müstəqil  fəaliyyətə  cəlb  olunmaqla  özünütərbiyə  baş  verir).  Hazırda,  bu  ideya 

---

 

 

41 

yaxşı  işlənmiş  və  qurulmuş  təhsil  sisteminin  inteqrallaşdırılmış  bir  komponenti 

olmaqdadır.   

Metodun  əsas  mahiyyəti  müəyyən  problemlərin  həllində  şagirdlərdə  marağı 

stimullaşdırmaq,  bu  məqsədlə  məlum  miqdarda  biliklərə  yiyələnmək  və 

lahiyələşdirilmiş  fəaliyyətlə  nəzərdə  tutulmuş  bir  və  ya  bir  neçə  problemi  həll 

etmək, bununla da əldə edilmiş biliklərin praktik tətbiqini göstərməkdir. 

"Layihələr  metodu"nda şagirdlər  fərdi, cütlər, qruplar şəklində  müəyyən  vaxt 

ərzində  müstəqil  fəaliyyət  göstərməyə,  həmişə  hansısa  bir  problemi  həll  etməyə 

yönəldilir.  Problemin  həllində  müxtəlif  təlim  metodları  və  təlim  vasitələri  tətbiq 

edilməklə  yanaşı,  həm  də  müxtəlif  elm,  texnika  və  texnologiya  sahələrinə  aid 

biliklərdən inteqrativ şəkildə istifadə edilməsi nəzərdə tutulur. 

Bu  "metod"  həm  dərsdə,  həm  də  dərsdən  kənar  vaxtlarda  tətbiq  oluna  bilər. 

Burada bir mövzunun (bölmənin) öyrənilməsi layihəsi hazırlanır və bu layihə fərdi, 

ya ikilikdə, ya da qrup şəklində, müəllimin rəhbərliyi və köməyi ilə yerinə yetirilir. 

"Lahiyələr metodu"ndan istifadəyə verilən tələblər aşağıdakılardır: 

1.  Həlli 

inteqrativ 

biliklər 

və 

tədqiqi 

axtarışlar 

tələb 

edən 

problemin/məsələnin  olması  (məsələn,  dünyanın  və  ya  ölkənin  müxtəlif 

reqionlarında demoqrafik problemin tədqiqi; ətraf mühitə “turşu yağışları”nın təsiri 

probleminin  tədqiqi;  avtomobillərin  buraxdığı  qazlarla  şəhər  havasının 

çirklənməsi; sənaye tullantıları, neft və neft məhsulları  ilə Xəzərin çirklənməsi və 

s.). 

Sinif-dərs  sistemində  layihə  üzərində  iş  mərhələlərlə  (4-6  dərs  saatında) 

aparıla  bilər.  Dərslərdə  yerinə  yetiriləcək  işləri  aşağıdakı  ardıcıllıqla  sıralamaq 

olar: 

1.  Layihənin mövzusu və məqsədlərinin müəyyənləşdirilməsi, təşkilati işlərin 

görülməsi  (tədqiqat  problemi  seçilir;  hipotez  irəli  sürülür;  onun  izahı  və  isbat 

edilməsi  yolları  müəyyənləşdirilir;  informasiya  toplayacaq  şagird  qrupları  təyin 

olunur və hər bir qrup üzvünün vəzifəsi aydınlaşdırılır). 

2.  Tədqiqat metodları və üsullarının müəyyənləşdirilməsi (əvvəlcə qruplarda, 

sonra isə ümumi sinif üzrə diskussiyalarda metod və üsulların secilməsi; mövzuya 

aid  ayrı-ayrı  istiqamətlərdə  ekspert  qruplarının  işinin  müəyyənləşdirilməsi,  baza 

qruplarında informasiya mübadiləsi. 

3.  İnformasiya  mübadiləsi,  ekspert  qrupları  ilə  iş,  qrup  liderləri  ilə  iş,  iş 

metodları  və  hesabat  formalarının  seçilməsi  (informasiya  əldə  edilməsi  və 

mübadiləsi  üzrə  işlərin  birlikdə  təhlili;  layihənin  istiqamətləri  üzrə 

müəyyənləşdirilmiş formada hesabatların tərtibi;  

4.  qrupların üzvləri tərəfindən təklif olunan və hipotezləri təsdiq, yaxud inkar 

edən arqumentlərin müəyyənləşdirilməsi). 

5.  Aparılan  eksperimentlərin,  araşdırmaların  nəticələrinin  və  qrupların 

topladığı informasiyaların təhlili (toplanmış informasiyaların və alınmış nəticələrin 

müzakirəsi;  istiqamətlər  üzrə  nəticələrin  arqumentləşdirilməsi;  istiqamətlər  üzrə 

layihələrin müdafiəsi üçün rolların bölünməsi). 

6.  Layihələrin müdafiəsi üçün ssenarilərin tərtibi və kiçik qruplarda iş (hər bir 

layihə  ssenarisində  problem  göstərilir;  istiqamət  üzrə  fərziyyənin  təsdiqi  sübuta 

---

 

 

42 

yetirilir; cədvəl, sxem, şəkillər və b. üzrə izahat aparılır, nəticələr çıxarılır; müdafiə 

olunacaq layihəyə aid başqa qrupların suallarına cavab verilməsinə hazırlaşılır). 

7.  Qrupların öz layihələrini müdafiə etməsi (təqdimatı).  

8.  Mövzuya aid biliklərin sistemləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi. 

Dərsdənkənar  fəaliyyətə  aid  layihənin  hazırlanması  və  müdafiəsinə  müxtəlif 

ölkələrdə  proqram  üzrə  1-3  dərs  məşğələsi  ayrılır.  Belə  layihələrin  işlənilməsinə 

dərsdə  başlanılır,  sonra  iş  dərsdənkənar  vaxtlarda  davam  etdirilir.  Hazırlanmış  və 

mənimsənilmiş  layihənin  müdafiəsi  (təqdimatı)  həmçinin,  dərsdə  aparılır. 

Layihənin işlənilməsi və işin başa çatdırılmasına bir neçə həftədən bir ayadək vaxt 

verilə bilər. 

Əsasən  dərsdənkənar  vaxtlarda  işlənən  belə  layihələr  üçün  müxtəlif 

sahələrdən  mövzu  götürmək  olar.  Bu  məqsədlə  əvvəlcə  ümumi  bir  problem 

seçmək,  onu  tərkib  hissələrinə  bölmək  və  həlli  yollarını  müəyyənləşdirmək 

lazımdır.  Problemin  şagirdlər  tərəfindən  seçilməsi  üçün  onlara  istiqamətləndirici 

suallar  verilməlidir.  Problemin  müəyyənləşdirilməsi  üçün  həmçinin,  şagirdlərə 

müxtəlif  situasiyalar  təqdim  olunur.  Problemin  seçilməsindən  sonra  məqsədlər 

müəyyənləşdirilir.  Bu  mərhələdən  sonra  problem  formulə  edilir.  Məsələn,  kimya-

ekologiya sahəsində mövzunu tədqiq etmək üçün problem belə seçilə bilər: “Ətraf 

mühitin (havanın, suyun, torpağın) kanserogen maddələrlə çox çirklənməsi nə kimi 

zərərli nəticələr verə bilər? ” Bu halda aşağıdakı fikirlər söylənə bilər: a) insanlarda 

müxtəlif  xəstəliklər əmələ  gələr; b) kəskin iqlim dəyişmələri baş  verər; c) “Turşu 

yağışları” müşahidə olunar və s. 

İrəli 

sürülən 

hipotezlərin 

təsdiqlənməsi 

üçün 

göstəricilərin 

və 

informasiyaların  toplanması  və  təhlili  metodları  öncədən  düşünülür.  Bu  məqsədlə 

şagirdlərin  3-4  nəfərlik  qrupları  təşkil  edilir.  Hər  qrupa  söylənilən  fərziyyələrin 

birinin  təsdiqlənməsi,  dərsdənkənar  vaxtlarda  onlara  aid  məlumatlar  toplanmasına 

aid  tapşırıqlar  verilir.  Bir  müddətdən  sonra  diskussiyalar,  müzakirələr  keçirilir  və 

ümumi  nəticələrə  gəlinir.  Bunun  üçün  şagirdlərə  internetə  girmək,  problemlə 

məşğul olan təşkilatlarla əlaqələr yaratmaq, fərdi söhbətlər aparmaq və s. imkanları 

verilir, onlara kömək edilir.