Intellektual tizimlar

Teskari xulosa chiqarish (modus tollens - m.t.) qoidasi: 
B, A→B . 
A 
U “Agar B va A→B to‘g‘ri bo‘lsa, U xolda A to‘g‘ri bo‘ladi” fikrni ifodalaydi. 
 
3.2. Mantiqiy chiqarish to‘g‘ri fikrlash zanjirini (TFZ) mexanizmi. 
 
TFZ mexanizmi 

“A1

A2”, A2

A3”, … “An-1

An”

produktsion 
qoidalarni shart va oqibatlarni qullash hamda ularni shart va oqibatlarini tahlillash 
ketma-ketligi yo‘li bilan xulosalarni shakllantirishdan iborat. 
Shunday qilib, TFZ mexanizmi deduktiv xulosa chiqrish ketma-
ketligini(modus ponens qoidalardan foydalanib) amalga oshiradi: 
Ai-1

Ai 
Ai-1 - to‘g‘ri 
Ai - to‘g‘ri.
TFZ ishlashini umumlashtirilgan algoritmi. 
1. 
Tadqiqot ob'yektni belgilaydigan
Ai 

M xolat va Ai-1

Ai qoidalar to‘plamini shakllantirish. 

---

28 
2. 
Dastlabki (A1) xolatni aniqlash, BBda unga oid shart qismida A1 qiymati 
mavjud bo‘lgan 1-qoidani topish va yangi A2 chiqarish.
3. 
Xar bir navbatdagi (Ai) xolat uchun shart qismida Ai qiymati mavjud bo‘lgan 
(Ai

Ai+1) qoidani BBda topish. 
4. 
Olinadigan joriy (Ai+1) xulosalarni (qoidalar U XOLDA qismi qiymatlarini) 
tahlil qilish va qayta ishlash hamda mavjud xolat to‘plamiga yangi xolat sifatida 
(qoidalar AGAR qismi qiymatlariga) qo‘shish. Ya’ni {A1,A2,…, Ai, Ai+1} 
to‘plamini shakllantirish. 
5. 
Algoritmni 2-bosqichiga o‘tish. 
6. 
Olingan xolatlar to‘plami uchun xech bo‘lmasa shart qismida tegishli xolatni 
majud bo‘lgan bitta qoida topilguncha mazkur fikrlashni davom etish. 
7. 
BMdagi barcha qoidalarni va ulardagi xolatlarni qayta ishlash va tahlil qilish 
jaryonni tugatish.
Olingan yakuniy qoidaning ko‘rinishi: AGAR A1 va A2 va ... va An-1, U 
XOLDA An . 
Misol. Paydo bo‘lgan dastlabki xolat: “Harakat paytda avtomobil motori 
ortiqcha qizib ketayapti (xolat A1)”.
Bu xolat qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin? Ular, masalan, quyidagi 
turdagi xolatlar bo‘lishi mumkin: A2 - motor uchib qoladi; A3 - motorni tamirlash; 
A4 - pul xarajati. Oqibatlarni aniqlash uchun BBda mavjud bo‘lgan, oldindan 
qurilgan va mazkur xolatlarni o‘z ichiga olgan uchta qoidani ketma-ket ravishda 
qullash mumkin:
1-qoida: AGAR motor ortiqcha qizib ketgan bo‘lsa (A1) , U XOLDA u o‘chib 
ketadi (A2) . 
2-qoida: AGAR motor o‘chib ketsa (A2), U XOLDA uni tamirlashga topshirish 
kerak bo‘ladi (A3). 
3-qoida: AGAR motor tamirlansa(A3), U XOLDA bu pul xarajatlariga olib keladi 
(A4) .
TFZ mexanizmi quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Dastlabki A1 xolat 
qiymati bo‘icha unga oid bo‘lgan 1-qoida topiladi. Uning bajarilishi navbatdagi A2 
xolatni chiqishiga olib keladi. Bundan keyin shart qismda A2 xolati mavjud bo‘lgan 
2-qoida topiladi va A3 qiymatli xolat chiqariladi. Bu xolatga oid bo‘lgan 3-qoida 
topiladi va A4 qiymatli xolat chiqariladi. Bu xolat qiymatiga oid bo‘lgan qoida BBda 
mavjud emas. Shuning uchun fikrlash zanjiri tuxtatiladi. Olingan yakuniy qoidaning 

---

29 
ko‘rinishi:AGAR A1 va A2 va A3 , U XOLDA A4 . Oxirgi xulosa: “Motorni 
tamirlashi uchun pul xarajati”.