39
farqlanadi. U "tovarning iste'mol qiymati" va "qiymat" tushunchalarini
ta'rifladi. Zamon va makonda o`z zamondoshlaridan ancha ilgari bu
g`oyalarni berdi."Oldi-sotdi bitimi asosida teng ayirboshlash qoidasiga
amal qilinishi kerak, bunda sarflangan mehnatning teng yarmi
ayirboshlanadi", "agar bu hunarmandchilik mahsuli bo`lsa - unga
sarflangan mehnatiga teng", "daromad qiymati esa sarflangan mehnat
ushbu buyumning boshqa buyumlar ichida tutgan o`rni va uning odamlarga
zarurligi bilan belgilanadi". Bunda tovarlarni tenglashtirish mehnatni
tenglashtirish shaklida yuzaga chiqadi, ya'ni mehnatning roli va tovarning
foydaliligi ham hisobga olinmoqda, bu juda muhim.
Qishloq xo`jaligi va hunarmandchilik bilan birga savdoni hayot
uchun tabiiy zarurat deb bilgan va fiziokratlardan ilgarilab ket-gan.
Tovar qiymatiga xomashyo qiymati, mehnat vositalari, oraliq tovar
ishlab chiqaruvchilar mehnatining qiymati kiradi. U aytadiki, ayrim
hunarlar boshqa hunarlarni o`z ichiga oladi: masalan, duradgor yog`ochdan
ishlangan buyumlarni, to`quvchi yigirilgan ipni ishlatadi va hokazo, ya'ni
ishlab chiqarishning ijtimoiyligi isbotlab beriladi. Tovar-pul munosabatlari
tahlil etilgan, narxlar bozorga olib chiqilgan tovarlar massasi (talab-
taklif)ga bog`liqligi aytilgan. Nonga baholarni mo`tadil ushlab turish,
farovanlik manbayi ekanligi ko`rsatiladi. Soliq tizimini tartibga solish
kerakligi qayd etiladi; uningcha soliq pasayishi ijtimoiy hayotni
yuksaltiradi.
Bundan deyarli 600 yil avval bozor tushunchasiga izoh beriladi. Ibn
Xaldun fikricha: "Bozor - bu hunarmandchilikni mukammallashtirish va
mehnat unumdorligini oshirishning garovidir".
Shunisi diqqatga sazovorki, Ibn Xaldun (asli arab) tarix taqozosi
bilan Amir Temur bilan Damashqda uchrashgan (asir tushgan) va u bilan
suhbat qurgan. Ko`p sohalarda, jumladan iqtisodiyotga oid asarlar muallifi,
katta domla ekanligini bilib qolgan Amir Temur Ibn Xaldunni asirlikdan
qutqarib, o`z vataniga qaytishga va ijodiy ishini davom ettirishga imkon
bergan. Bu olijanoblik ilmga bo`lgan hurmat ramzidir.
Dostları ilə paylaş: