Tk = (1-100/(100+n)) x Is x V (3.5) bu erda Is – mazkur asbob-uskunada yoki texnologiyada band bo’lgan ishchilar soni;
37
n – xizmat ko’rsatish normasi;
V – yangi asbob-uskunalarning ishlash vaqti (rejalashtirilgan yilning bir qismi).
Bazis va rejalashtirilgan davrlarda mahsulot hajmi va ishlab chiqarish normasi haqida mutlaq ma’lumotlar mavjud bo’lgan taqdirda ish kuchini tejashni quyidagi formula bo’yicha aniqlash mumkin
Tk = (M2/N2) – (M2/N1) (3.6) bu yerda: M2 – rejalashtirilgan davrdagi ish hajmi yoki massasi;
N1 va N2 – bazis va rejalashtirilgan davrlarda bitta ishchiga mo’ljallangan mahsulot ishlab chiqarish normasi.
Ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini oshirish natijasida mehnat unumdorligini oshirish sohasidagi tadbirlar samaradorligini hisoblab chiqariladi. Bir qator xollarda (mehnat qurollarining takomillashtirishdagi qo’l jarayonlarida, mehantani mexanizasiyalash va shu kabilar) ish kuchini tejami mazkur ish turlarini mexanizasiyalashga qadar va undan keyingi ishchilar sonini bevosita taqqoslash bilan aniqlanadi. Bunday sharoitda sermehnatlik darajasini kamaytirish yoki ish kuchini tejash quyidagi formula bilan hisoblab chiqiladi.
Tk = (1-(Is(r)/Is(baz))) x 100 (%) (3.7) yoki Tk = Is(baz) / Is(r) (mutlaq raqamlarda) Tadbirlarni joriy etish muddati va oshgan tejamni hisoblab olish yoki bu adbirlar amal qilgan muddatga mehnat unumdorligining o’sganligini aniqlashtirish bo’yicha bunday hisoblashda tuzatish kiritish.
Agar avtomatlashtirish natijasmida hizmat ko’rsmatish zonasi kengaysa, uholda mehnat unumdorligi bu kengyishga to’g’ri proporsional ravishda ortadi, ish kuchi tejami csa qo’uyidagicha teng bo’ladi:
Tk = (1 – (So(baz) / So(r))) x Is x V (3.8) bu yerda: So(baz) va So(r) – bazaviy va rejalashtirilgan davrlarda xizmat ko’rsatilgan obyektlar,
38
Is – ishchilar soni,
Mashina – qo’l ishlarida kichik mexanizasiyani va hokazolarni joriy etganda qo’lda ish bajarish vaqtni qisqaradi va buning hisobiga mashinada ish bajarish vaqti ko’payadi. Mahsulot ishlab chiqarish xajmi o’sadi va uning sermehnatlik darajasi pasayadi.
Ishlab chiqarish hajmi ortganda sanoat ishlab chiqarishi xodimlarning ayrim toifalari (xizmat ko’rsatuvchi ishchilar xizmatchilar va ba’zi birxodimlar) soni ishlab chiqarish hajmiga nisbatan kamroq darajada ortadi. Shu munosabat bilan ishchi kuchining tejashi sodir bo’ladi va butun korxona xodimlariga hisoblaganda mehnat unumdorligining oshishi ro’y beradi:
