İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 

 
199 
8.7.9. VB texnologiyalarının inkişaf perspektivləri 
40-ildən  artıq  inkişaf  tarixi  olmasına  baxmayaraq,  VB  texnologiyaları  bu  gün  də  
inkişaf etməkdədir. Bu,  ilk  növbədə, hesablayıcı  və  kommunikasiya  texnikasının  yüksək 
sürətlə inkişafı ilə bağlıdır. 
Son  illərdə  Veb  mühitində  işləyən  telekommunikasiya  müraciətli  VB  sistemlərinin 
yaradılması geniş vüsət almışdır. Bu, naqilsiz rabitə kanallarının tətbiqi ilə bağlıdır. 
Aktual  istiqamətlərdən  biri  də  çox  böyük  VB-lərin  idarə  edilməsi  texnikasının 
yaradılmasıdır. Bu sistemlər kosmik tədqiqatlar, molekulyar biologiya, zərrəciklər fizikası 
və  Yer  səthinin  aerofotoçəkilişi  sferalarında  mövcuddur  və  gələcəkdə  kommersiya 
sferasına da tətbiq ediləcəyi istisna edilmir.   
 
8.8. Mətni axtarış texnologiyaları 
8.8.1. Mətni axtarış texnologiyalarının əsasları 
Cəmiyyətdə  informasiya  mübadiləsi  əsas  etibarı  ilə  mətn  formasında  həyata 
keçirilir.  Buna  görə  də  müasir  informasiya  sistemlərinin  informasiya  resurslarının 
olduqca böyük hissəsini mətn informasiyası təşkil edir. 
İnformasiya  sistemlərinin  ilk  inkişaf  mərhələlərindən  mətn  informasiyasının 
səmərəli  saxlanması,  emalı  və  axtarışı  texnologiyalarının  işlənib  hazırlanmasına  xüsusi 
diqqət yetirilmişdir. 
Mətn  informasiyası  ilə  işləyən  informasiya  sistemləri  arasında  ən  geniş  yayılmış 
mətni  axtarış  sistemləridir.  Bunların  vəzifəsi istifadəçini  maraqlandıran təbii dildə  olan 
sənədləri  kompüterdə  saxlanan  mətn  sənədləri  kolleksiyasından  tapıb  təqdim  etməkdən 
ibarətdir.  Mətni  axtarış  sistemlərinin  inkişafı  elmi-tədqiqat  və  təhsil  sferalarında  avto-
matlaşdırılmış kitabxana sistemlərinin yaranmasına səbəb oldu. 
Son illərdə isə bu sistemlər daha geniş diapazonda tətbiq edilir.  
Ötən  əsrin  50-ci  illərində  yaradılan  ilk  avtomatlaşdırılmış  informasiya  sistemləri 
başlıca  olaraq  informasiya  axtarışını  reallaşdırdığına  görə,  informasiya-axtarış  sistemi 
adlanırdı. Bunlar 2 yerə: sənədli və faktoqrafik axtarış sistemlərinə bölünürdü ki, bunla-
rın haqqında yuxarıda bəhs edilmişdir. 
Mətni  axtarış  texnologiyalarında  təbii  dilin  emalı  əhəmiyyətli  yer  tutur.  Bu,  təbii 
dildəki  mətnin  kompüter  tərəfindən  dərki,  təhlili  və  mətn  üzərində  müxtəlif  əməliyyat-

 
200 
ların icrası, həmçinin mətnin kompüter yaddaşına generasiyası ilə bağlı işləri əhatə edir. 
Bu məsələlər isə süni intellekt sahəsinə aiddir.  
Müasir  mətni  axtarış  texnologiyalarında  mətni  təhlil  etmək  üçün  təkcə  linqvistik 
aparat  deyil,  həmçinin  statistik  metodlar,  riyazi  məntiq  və  ehtimal  nəzəriyyəsi,  klaster 
təhlili, süni intellekt metodları və verilənlərin idarə edilməsi texnologiyaları tətbiq edilir. 
İnformasiya  supermagistralı  üzrə  işlər,  xüsusilə  də,  1990-cı  illərin  ortalarında  bir 
sıra dünya ölkələrində meydana çıxan elektron kitabxanalar mətni axtarışa marağı kəskin 
şəkildə  artırdı.  Qlobal  kompüter  şəbəkələrində,  Veb-də  mətni  axtarış,  multidilli  axtarış 
istiqamətləri yarandı.  
50  illik  tarixi  ərzində  deskriptorlu  informasiya-axtarış  sistemlərindən  tammətnli 
axtarış sistemlərinədək böyük bir inkişaf yolu keçilmişdir. 
Əsas anlayışlar. 
Təbii  dilin  məzmun  müxtəlifliyi  olduqca  genişdir.  Belə  ki,  bu  material  qəzet  və 
jurnallarda  çap  edilmiş  məqalələr,  müxtəlif  texniki  sənədlər,  hesabatlar,  kitablar, 
dissertasiyalar, məktublar, qanunvericilik aktları və s. ola bilər.  
Mətni  axtarış  sistemlərində  əsas  informasiya  vahidi  sənəddir.  Sənəd  –  bu  və  ya 
digər təbii dildə təqdim edilən bitkin məzmunlu hüquqi mahiyyətdir.  
Tammətnli  axtarış  sistemləri  elektron  sənədləri  ilə,  yəni  kompüter  yaddaşında 
saxlanan və avtomatlaşdırılmış emal üçün hazır olan sənədlərlə işləyir. Bunlara ―sənədlər 
kolleksiyası‖  deyilir.  Mətni  axtarış  istifadəçi  sorğuları  ilə  aktuallaşır.  Sorğu  axtarış 
kriterisi  şəklində  formalaşdırılır.  Axtrış  çoxaspektliliyinin  vahidi  sənəddir.  Axtarış 
kriterisi termlər yığımı (söz və ya sözbirləşməsi) və ya məntiqi operator simvolları (VƏ, 
VƏ  YA,  DEYİL)  ilə  birləşdirilmiş  termlər  ola  bilər.  Sorğuya  uyğun  elektron  sənədi 
relevant  sənəd,yəni,  tanına  bilən  sənəd  adlanır.  Bu,  sadə  halda  ―hə-yox‖  məntiqi  ilə, 
mürəkkəb  sistemlərdə  isə  ―qeyri-səlis‖  məntiqlə  reallaşdırılır.  Sonuncu  halda  tanıma 
dərəcəsi mühüm rol oynayır. Bəzən sorğu kompüter tərəfindən səhv anlaşılır, lazım olan 
sənəd əvəzinə başqa sənəd təqdim edilir. Bu hadisə informasiya küyü adlanır.  
Axtarışın  keyfiyyət  göstəricisi  tamlıq  və  dəqiqlikdir.  Axtarışın  tamlığı  sorğulara 
təqdim edilən relevant sənədlərin sayının yaddaşdakı relevant sənədlərin ümumi sayına 
nisbətidir.  Axtarışın dəqiqliyi  sorğuya cavab verən relevant sənədlərin sayının sorğuya 
cavab olacaq sənədlərin ümumi sayına nisbətidir.  
 

 
201 
8.8.2. Mətni axtarış prinsipləri 
Müasir  mətn  axtarışı  sistemlərinin  mürəkkəbliyinin  mənbələri.  Müasir  sistemlər 
deskriptorlarla  və  ya  sənəddəki  atributlarla  (nəşr  ili,  müəllifi,  nəşriyyat  və  s.)  işləyən 
əvvəlki axtarış sistemlərindən fərqli olaraq sənədin məzmunu ilə iş görür. 
Təbii  dildə  verilən  cümlə  və  ya  ifadə  çox  hallarda  ikimənalı  və  bolluqlu  olur. 
Sinonimləri,  omonimləri,  qramatik  forma  müxtəlifliklərini  nəzərə  almaq  lazım  gəlir. 
Cümlədəki sözlər arasındakı  məna  əlaqələri  çox  zaman  əyani  olmur.  Yeni terminlər və 
anlayışlar  yaranır.  Bütün  bunlar  mətni  informasiya  resurslarının  strukturlaşdırılmama-
sına dəlalət edir. 
Sənədlərin  təqdimatı.  Mətni  axtarış  sistemlərində  saxlanan  sənəd  kolleksiyaları 
olduqca iri ola bilir. Sənəddəki mətnlər də iri həcmli ola bilir. Buna görə də bütün mətnin 
təhlili səmərəli deyil. Vəziyyətdən çıxış yolu sənədin struktur təqdimatı ilə, başqa sözlə, 
sənədin təqdimat nümayəndələri ilə işləməkdən ibarətdir. 
Sənədlərin  indeksləşdirilməsi.  Sənədlərin  təqdimatı  onların  xassələri  (atributları) 
çoxluğu ilə yaradılır.  ―Dublin nüvəsi‖ (DC 1.1) adlanan beynəlxalq standartda sənədin 
təqdimatı 15 metaverilən elementlə verilir: 
 
Title (resursun adı); 
 
Creator (resursu hazırlayan və buna məsul olan şəxs, təşkilat və ya şöbə); 
 
Subject (resursun məzmununda müzakirə edilən mövzu); 
 
Deskription (resursun məzmununun sərbəst formada təsviri); 
 
Publisher (resursa müraciət təmin edən şəxs, təşkilat, şöbə); 
 
Contributor  (Creator-da  göstərilənlərdən  əlavə,  resursun  hazırlanmasında  iştirak 
edənlər); 
 
Date (resursun yaradılması və ya təqdim edilməsi tarixi); 
 
Type (resursun janrı, kateqoriyası və digər xarakteristikaları); 
 
Format (resurs təqdimatının xarakteri); 
 
İdentifier (resursa dəqiq iqtibas); 
 
Source (resursun götürüldüyü mənbəyə iqtibas); 
 
Language (resursun təqdimat dili); 
 
Relation (verilənlərlə əlaqəli resursa iqtibas); 
 
Coverage (resursun aid olduğu sahə, zaman və s.); 

 
202 
 
Rights (resursa intellektual mülkiyyət hüququ).  
Kvalifikatorlar – metaverilən elementlərin semantikasının dəqiqləşdiriciləri ―Dublin 
nüvəsi‖ndəki qeyri-müəyyənlikləri aradan qaldırır. Məsələn, Date elementi üçün yaradıl-
ma tarixi, müraciət tarixi kimi dəıqiqləşdirmə etmək olar. 
Sənədlə  assosiasiyalanmış  ixtiyarı  atribut  indeksləşdirilmiş  xassə  adlanır.  Bu 
xassələrə  əsasən  axtarış  sistemində  verilənlərin  köməkçi  strukturu  qurulur  ki,  bunun 
köməyi  ilə  sənədin  bütün  məzmununa  baxmadan  lazımi  sənədi  axtarıb  tapmaq  olur. 
Köməkçi  struktur  indeks,  göstərilən  atributların  sənədlə  assosiasiyalanması  propsesi 
sənədin indeksləşdirilməsi adlanır.  
Köhnə  axtarış sistemlərində  deskriptor  adlanan  ayrı-ayrı  söz  və  söz  birləşmələrin-
dən istifadə olunurdu.  Deskriptor sənədin axtarış obrazı idi. Bu sistemlər  deskriptorlu 
sistem adlanırdı. Deskriptorlu sistemlər hələ də istifadə edilir. 
Sənədlərin indeksləşdirilməsi sənədin annotasiyası və ya tam mətni əsasında müəllif 
tərəfindən adi qaydada, ya da sənədin kompüter təhlili yolu ilə avtomatik həyata keçirilir. 
İstifadəçi  sorğularının  təqdimatı.  Mətni  axtarış  sistemlərinin  digər  mühüm  məsə-
ləsi  istifadəçi  sorğularının  məzmununun  strukturlaşdırılmış  təqdimatıdır.  Sorğuların 
təqdimatı  da  sənədlərin  təqdimatına  uyğun  prinsiplərdən  çıxış  edərək  hazırlanır.  Əks 
halda sorğu ilə axtarış obyektini müqayisə etmək mümkün olmaz. 
Sənədlərin  relevantlığı  kriteriləri.  İstifadəçi  sorğusunun  emalı  prosesində  növbəti 
baxılacaq sənədin relevantlığı qiymətləndirilməlidir. Bu məqsədlə  relevantlıq (yaxınlıq) 
kriterisindən  istifadə  edilir.  Bu  kriteri  sənəd  və  sorğunun  təqdimat  üsulundan  asılıdır. 
Məsələn,  deskriptorlu  sistemlərdə  sənəd  o  zaman  relevant  sayılır  ki,  sorğudakı  axtarış 
obrazını  əmələ  gətirən  deskriptorlar  sənədin  axtarış  obrazındakı  deskriptorlar 
çoxluğunun  alt  çoxluğu  olsun.  Müasir  sistemlərdə  daha  mürəkkəb  kriterilərdən  istifadə 
edilir. 
Mətni  axtarışın  ümumi  prinsipləri.  Müasir  mətni  axtarış  sistemlərində  sənədlərin 
indeksləşdirilməsi və təqdimatı, istifadəçi sorğularının təqdimatı və sənədlərin relrvant-
lığının  qiymətləndirilməsi  üçün  çoxsaylı  yanaşmalar  tətbiq  edilir.  Buna  baxmayaraq, 
axtarışın təşkilinin müəyyən ümumi prinsipləri də mövcuddur.  
Sənəd sistemə daxil edilərkən indeksləşdirilir və təqdimatı hazırlanır ki, bu da sor-
ğuların emalı zamanı həmin sənədin əvəzedicisi kimi çıxış edir. Sonra konkret sənədlərin 
indeksləşdirilən xassələri əsasında sənədlər kolleksiyası avtomatik indeksləşdirilir.  

 
203 
İstifadəçi sorğusu sistemə daxil olan kimi onun da təqdimatı hazırlanır. Bu, sənədin 
təqdimatına anolijidir. Sonra sorğu təqdimatı yaxınlıq kriterisi üzrə sənəd təqdimatları ilə 
bir-bir müqayisə edilir. Uyğunluq şərti ödəndikdə axtarış bitir. 
 
8.8.3. Linqvistik təminat vasitələri 
Mətni  axtarış  sistemlərində  tammətnli  sənədlərlə  işləyərkən  təbii  dilin  emalı 
vasitələrindən  istifadə  edilir.  Bu  vasitələr  sözügedən  sistemlərin  son  dərəcə  mürəkkəb 
komponentləridir. Təbii dilin emalı vasitələri mətn sənədlərindəki və sorğulardakı term-
ləri  (söz  və  söz  birləşmələrini,  frazaları)  təhlil  edib  onların  məzmununu  aydınlaşdırır, 
termlər arasındakı münasibətləri aşkarlayır və səmərəli axtarışı təmin edir. Bu məqsədlə 
mətni axtarış sistemlərində linqvistik təminat vasitələri kompleksindan istifadə edilir. Bu 
kompleksə  müxtəlif  lüğətlər,  tezauruslar,  sistemin  predmet  oblastının  ontoloji  xüsusiy-
yətlərini əks etdirən materiallar daxildir.  
Sistem lüğətləri. Təbii dilin emalı ilə məşğul olan mətni axtarış sistemlərində həm 
ümumdil leksikası, həm də predmet oblastı leksikası üzrə lüğətlərdən istifadə edilir. Bu 
lüğətlər  mətnin  morfoloji  təhlilinə  və  axtarış  zamanı  müxtəlif  qrammatik  formalardakı 
sözləri tanımağa imkan verir. 
Tezauruslar.  Mətn  sənədlərinin  formal  təqdimatında  tezaurus  adlanan  xüsusi 
lüğətlər mühüm rol oynayır. Tezaurus – dilin əsas anlayışları lüğətidir. Tezaurus həm də 
sorğunu genişləndirmək üçündür. 
Ontoloji  materiallar.  Təbii  dildə  təqdim  edilmiş  mətn  sənədlərinin  və  axtarış 
sorğularının  adekvat  dərki  (interpretasiyası)  üçün  sistem  predmet  oblastının  əsas 
anlayışlarını və onların arasındakı müxtəlif semantik əlaqələri təyin edən vasitə olmalıdır 
ki,  buna  da  ontoloji  materiallar  deyilir.  Buraya  predmet  oblastının  tezaurusu,  birinci 
dərəcəli məntiq dilləri və s. aiddir. 
 
8.8.4. Axtarış modelləri 
Axtarış modeli anlayışı. Axtarış modeli dedikdə, sənədlərin və sorğuların təqdimatı 
üsulları və relevantlıq kriterisinin növü və bunların əlaqələndirilməsi nəzərdə tutulur. 
Sadə axtarış modeli. Bu modellər deskriptorlu və klassifikatorlu axtarışı təsvir edir. 
Aidi  axtarış  modeli.  Mətndə  tez-tez  rast  gələn  söz  və  söz  birləşmələri  əsasında 
axtarışı təsvir edir. 

 
204 
Məntiqi  (Bul)  axtarış  modeli.  Bu  halda  VƏ,  VƏ  YA,  DEYİL  operatorlarından 
istifadə edilir. 
Vektor  axtarış  modeli.  Bu  halda  sənəd  və  sorğular  vektor  kimi  təsəvvür  edilir. 
Sənəddəki  və  sorğudakı  söz  və  sözbirləşmələrinin  lüğətdəki  koordinatları  əsas  rol 
oynayır. Axtarılan söz sənəddə varsa, onun koordinatına 1, əks halda 0 yazılır. 
 
8.8.5. Mətni axtarış sistemlərinin vəziyyəti və yeni tələblər 
İlk  mətni  axtarış  sistemləri  kitabxana  işi  üçün  nəzərdə  tutulsa  da,  hal-hazırda  bu, 
insan  fəaliyyətinin  bir  çox  sahələrinə  uğurla  tətbiq  edilir.  Xüsusən  qlobal  informasiya 
məkanı olan Veb-lə bağlı təkamül intensiv xarakter almışdır. 
Mətni  axtarış  sahəsinin  problemləri.  Müasir  dövrdə  mətni  axtarış  problematikası 
olduqca genişlənmişdir. Belə ki, buraya: konkret axtarış modellərinin inkişafı; sistemlər 
üzərində eksperiment aparılması, onların testləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi metodo-
logiyası;  mətni  axtarışın  reallaşdırılması  metodları;  mətni  axtarış  və  VB  texnologiya-
larının  inteqrasiya  edilməsi  üçün  tətbiq  edilən  yanaşmalar;  Veb  mühitində  axtarış; 
verilənlərin  sıxılması  metodları;  sorğuların  emalı  səmərəliliyinin  qiymətləndirilməsi; 
təbbi  dilin  emalı;  mətn  sənədlərinin  təsnifləşdirilməsi  və  klasterləşdirilməsi  metodları; 
elektron  kitabxanalardakı  informasiya  axtarışı  üzrə  proqram  əlavələri;  mətnlərin  dərin 
təhlili;  multimediya  informasiyasının  indeksləşdirilməsi  və  axtarışı  texnologiyaları; 
―insan – kompüter‖ interfeysləri və s. aiddir. Bu istiqamətlərin hamısında böyük uğurlar 
əldə edilmişdir.   
 
8.8.6. Mətn sistemlərinin funksional imkanlarının genişləndirilməsi 
Mətni  axtarış  sistemləri  həm  baza  funksiyalarının  icra  mexanizmlərinin  təkmilləş-
diriliməsi,  həm  də  əlavə  imkanların  yaradılması  istiqamətində  inkişaf  etdirilir.  Əlavə 
imkanlardan bəziləri aşağıdakilardır: 
Axtarış  dəqiqliyinin  yüksəldilməsi.  İstifadəçi  sorğusundaskı  termlər  müxtəlif  qiy-
mətlilik  nümayiş  etdirdiyindən,  bəzi  sistemlər  sorğuda  iştirak  edən  termlərin  əhəmiy-
yətini  xarakterizə  edən  əmsallar  da  verir.  Bu  informasiya  relevantlığın  qiymətləndiril-
məsi zamanı istifadə edilərək axtarış dəqiqliyini yüksəltməyə imkan verir. 
Sorğulara  görə  sənədlərin  ranqlaşdırılması.  Bir  sıra  səbəblərə  görə  mətni  axtarış 
sistemləri  istifadəçini  təmin  edən  axtarışı  reallaşdıra  bilmədiyindən,  sorğuya  müəyyən 

 
205 
dərəcədə  uyğun  gələn  sənədləri  sorğuya  yaxınlıq  dərəcəsinə görə  ardıcıl düzmək  lazım 
gəlir. 
Relevantlıq üzrə əks-əlaqə. Bu, axtarışın nəticəsi istifadəçini təmin etmədikdə sor-
ğunu  dəqiqləşdirmək  üçün  yaradılan  imkandır.  Yəni  axtarışın  nəticəsi  kimi  təqdim 
edilmiş sənədlərin siyahısında istifadəçini təmin etməyən sənədlərin qeyd edilməsi yolu 
ilə axtarışın dəqiqləşdirilməsi həyata keçirilir.  
İstifadəçi  sorğularının  avtomatik  genişləndirilməsi.  Bu,  istifadəçi  sorğusuna  avto-
matik əlavələr edilməsi yolu ilə edilir və axtarışın səmərəliliyini artırır. 
Sənədlərin avtomatik indeksləşdirilməsi. Bu, işi əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirir. 
Multi-dilli  axtarış.  Bu, bir neçə  təbii dildə  təqdim  edilmiş sənədləri  axtarmağa  im-
kan  verir.  Burada  əsas  problem  sənəd  və  ya  onun  fraqmentinin  hansı  dildə  tərtib  edil-
diyini düzgün təyin etməkdən ibarətdir. 
Kross-dilli  axtarış.  Bu  o  halda  tətbiq  edilir  ki,  sorğu  bir  dildə,  axtarılan  sənəd  isə 
başqa  dildə  tərtib  edilmiş  olsun.  Burada,  ilk  növbədə,  sorğu  və  sənədin  hansı  dillərdə 
tərtib  edildiyi  müəyyən  edilir,  sonra  ya  sorğu  sənədin,  ya  da  sənəd  sorğunun  dilinə 
tərcümə edilir. 
VB  sistemlərində  mətni  axtarış.  VB  resurslarının  mətn  sənədləri  kolleksiyaları  ilə 
inteqrasiya edilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bir sıra relyasiyalı və obyekt-relyasiyalı 
serverlərdə,  məsələn,  İBM  kompaniyasının  DB2,  Oracle kompaniyasının  Oracle Corp., 
Microsoft  Corp.  kompaniyasının  SQL  Server  7.0  və  SQL-server  2000  VBİS-lərində 
mətni  axtarış  mexanizmləri  mövcuddur.  Lakin  bu  sistemlərdəki  axtarış  yalnız  məntiqi 
(bul) modelə əsaslanır. 
Veb-də mətn resurslarının axtarışı. Veb resursları zənginləşdikcə bu mühitdə mətni 
axtarış  aktuallaşır.  Çünki  ənənəvi  naviqasiya  mexanizmləri  informasiya  resurslarına 
kifayət  qədər  operativ  müraciəti  təmin  etmir.  Veb  mühitində  ilk  mətni  axtarış  axtarış 
maşınları  vasitəsilə  icra  edilirdi  və  bu  zaman  yalnız  aidi  axtarış  aparmaq  mümkün  idi. 
Sonralar Veb mühitində məntiqi (bul) axtarışı tətbiq edildi. Hal-hazırda bir sıra universal 
və predmet oblastına yönəldilmiş Veb-axtarış sistemləri mövcuddur. Bunlardan: çoxdilli 
AltaVista, Yahoo!, Google və s. nəhəng axtarış sistemlərini misal göstərmək olar.  
Sözügedən  istiqamətdə  növbəti  ciddi  uğurlar  XML  platforması  standartlarına 
əsaslanan  yeni  nəsil  texnologiya  ilə  bağlı  olacaqdır.  Çünki  bu  texnologiya  axtarış 
―çoxüzlülüyünü‖ (çoxindeksliliyini) azaltmağa imkan verir. 

 
206 
Mətni axtarış sistemləri qarşısında qoyulan əsas tələblər aşağıdakılardır: 
 
Çox iri sənəd kolleksiyaları ilə səmərəli mətni axtarışın təmin edilməsi; 
 
Sənədin  və  sorğunun  məzmununu  daha  yaxşı  təqdim  edən  metodların  işlənib 
hazırlanması; 
 
Mətn,  şəkil,  audio,  video  və  s.  təbiətli  sənədlərin  birgə  emalı  imkanının 
yaradılması; 
 
Həm  statik  sənədlərin,  həm  də  sənəd  axınlarındakı  sənədlərin  axtarışını  təmin 
edən səmərəli metodların işlənib hazırlanması; 
 
Mətni axtarış sistemlərinin qiymətləndirilməsi metodologiyasının yaradılması. 
 
8. 9. Veb texnologiyaları 
İnternet  mühitində  fəaliyyət  göstərən  ümumdünya  hörümçək  toru  (World  Wide 
Web)  adlı  qlobal  hipermediya  paylanmış  informasiya  sisteminin  yaradılması  20-ci  əsrin 
son  10  illiyində  əldə  edilmiş  ən  böyük  elmi-texniki  nailiyyət  olmaqla,  bir  sıra  yeni 
informasiya  texnologiyalarının təməlini təşkil  etmişdir  ki, bu  da  nəticə  etibarı  ilə  dərin 
sosial-iqtisadı dəyişikliklər törətmişdir.  
Layihənin  ideyası  1980-ci  illərin  sonunda  Cenevrədə  yerləşən  Avropa  Nüvə 
Tədqiqatları  Mərkəzində  (CERN)  istifadə  edilmək  üçün  təklif  edilmişdi.  Lakin  qısa 
müddətdə bu ideya İnternetin yaranmasına gətirib çıxardı. 
 
8.9.1. İnternetin informasiya servisləri 
Qlobal hesablayıçı-kommunikasiya şəbəkəsi olan İnternetdə bir sıra informasiya və 
digər  servislər  mövcuddur  ki,  bunların  da  xidmətlərindən  müxtəlif  istifadəçilər  istifadə 
edirlər. Bu servislərin bəziləri hamı üçün açıq olsa da, bəziləri xüsusi parol tələb edir.  
Nisbətən çox istifadə edilən İnternet servislərinə: WWW, elektron poçt, fayl ötürül-
məsi  servisləri,  telekonfrans  və  hesablayıcı  resurslara  məsafədən  müraciət  imkanları 
yaradan proqram və aparat vasitələri kompleksləri aiddir. 
İnternetin  bütün  ibformasiya  servisləri  ―müştəri  –  server‖  arxitekturası  əsasında 
qurulur.  Bunlardan bəziləri,  məsələn,  WWW  paylanmış  informasiya  resursları  ilə  işləyə 
bilir.  

 
207 
İnternet  açıq  sistemlərin  şəbəkədə  qarşılıqlı  fəaliyyətinin  etalon  modeli  (Open 
System İnterconnection –OSİ) standartı əsasında qurulduğundan, WWW proqram təminatı 
İnternetə daxil olan şəbəkələrin xüsusiyyətlərindən də asılı deyildir. Bu proqram təminatı 
etalon modeldə tətbiqi səviyyəyə aiddir.  
Beləliklə,  İnternetdə  istifadə  edilən  aparat-proqram  platformalarının  bircinsli 
olmaması sözügedən şəbəkə servislərinin şəffaf olmasına mane olmur. 
İnternetin informasiya servislərinin funksional imkanları barədə qisaca aşağıdakıları 
qeyd etmək olar. 
WWW  servisi.  Bu,  qlobal  şəbəkənin  müxtəlif  düyünlərində  yerləşən  paylanmış 
hiper-mediya informasiya resurslarına naviqasiya (axtarış) müraciəti təmin edən İnternet 
servisidir. Bu servisdə paylanmış informasiya resursları istifadəçilər üçün şəffafdır. 
Elektron  poçt.  Bu,  İnternet  servislərinin  ən  populyarıdır.  Elektron  poçtun  funksi-
yası  bir  istifadəçinin  ötürdüyü  xəbəri  başqa  istifadəçiyə  (istifadəçilərə)  çatdırmaqdan 
ibarətdir.  Bu  servisin  hər  bir  istifadəçisi  özünün  elektron  ünvanına  malikdir.  Bu  ünvan 
onu  İnternet  mühitində  fərdi  şəkildə  təyin  etməyə  imkan  verir.  İstifadəçinin  elektron 
ünvanı  ona  xidmət  göstərən  poçt  serverindəki    İnternet  düyününün  domen  adından  və 
həmin serverdə təkrarı olmayan istifadəçi identifikatorundan ibarətdir.  
Məsələn, vizit kartındakı  e-mail: [e-mail]  yazısı kart sahibinin elek-
tron ünvanıdır. Burada: student – elektron poçt serverində onun istifadəçi identifikatoru, 
econ.adiu.az-  xidmətedici  düyünün  domen  adı,  @-  ayırıcı  simvoldur.  İstifadəçiyə  gələn 
xəbər  poçt  serveri  tərəfindən  onun  poçt  qutusuna  yerləşdirilir.  Müştəri  proqram 
təminatının köməyi  ilə istifadəçi öz poçt qutusuna baxa bilir, oradakı  faylları silə bilir, 
oraya fayl daxil edə bilir və s.