Ishchining issiqlikdan nurlanish intensivligini aniqlash Yurtboshimiz Islom Abdug'aniyevich Karimov «O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari»

4. Nurlanish koeffitsientini hisoblash.
Temperaturasi 800C⁰ dan yuqori bo’lgan pechlarda issiqlik uzatish asosan nurlanish orqali amalga oshadi. Nurlanish ( nuriy issiqlik almashunivi) bu energiyaning alaktomagnitaviy to’lqinlar vositasida uzatilish jarayoni bo’lib hisoblanadi. Nurlanish bilan issiqlik uzatilishida energiya ikki marta o’zgaradi : Ko’proq qizdirilgan jism elktomagnitaviy to’lqinlar tarzida energiya chiqaradi (nurlanadi), kamroq qizdirilgan jism esa bu energiyani yutadi va isiydi.
Issiqlik nur shaklidagi energiyani jismlar bilan 5 m dan 10⁴ m gacha bo’lgan to’lqin uzunligi oralig’ida tasirlashadi. Nurlar orasida ko’zga ko’rinadigan va infraqizil nurlar ko’p miqdorda issiqlik energiyasini eltganligi sababli ular issiqlik nurlari deyiladi.


Nurlarning to’lqin uzunligi (4.1-jadval)

Nurlanish turi	To’lqin uzunligi, , m
Kosmik nurlanish Gamma nurlari Rentgen nurlari Ulturabinafsha nurlar Ko’zga ko’rinadigan nurlar Infiraqizil nurlar Radioto’lqinlar	gacha 10^-2dan 10^4 gacha

Agar u holda

ga asosan quyidagiga ega bo’lamiz,
ga teng bo’ladi. esa (4.1 ) ga asosan
ga teng bo’ladi.
Agar bo’lsa u holda quydagicha


Nurlanishning geometrik sharti bir xil bo’lib ga teng bo’ladi. Va quydagicha ga teng bo’ladi.
( 4.2 )
Endi holni qaraymiz ( 4.2 ) formulaga muvofiq quydagicha

va bo’lgan hollar uchun ni hisoblaymiz.


Issiqlik texnikasining yuqori temperaturalar sohasida, nurli issiqlik almashish o‘zining jadalligi bilan boshqa issiqlik almashinuv usullaridan ustun turadi. Shuning uchun yuqori temperaturalarda ishlaydigan agregatlarni yaratishda, nurli issiqlik almashishidan yuqori darajada foydalanishni e’tiborga olish lozim. Bu avvalo, qozon qurilmalariga, sanoat pechlariga taalluqlidir. Qurilish materiallari korxonalarida, tsement, ohak, shamot va boshqa meteriallarni ishlab chiqarishda bunday pechlar keng qo‘llanilmoqda. Issiqlik bir jismdan ikkinchisiga nur orqali uzatilish jarayoni nurli issiqlik almashinuvi deyiladi. Issiqlik nurlarining tarqalishi bu jism ichki energiyasining elektromagnit to‘lqin energiyasiga aylanishidir. Temperaturasi absolyut noldan farqli bo‘lgan hamma jismlar nur tarqatadi.
Nurlanish energiyasi asosan nur tarqatayotgan jismning fizik xossalari va temperaturasiga bog‘liqdir. Elektromagnit to‘lqinlar bir-biridan to‘lqin uzunligi yoki tebranish chastotasi bilan farqlanadi. Agar to‘lqin uzunligi , tebranish chastotasini N bilan belgilasak, u holda barcha nurlar uchun vakuumdagi tezlik w=N=310⁸ m/s bo‘ladi. Nur energiyasini tashuvchi zarra sifatida foton qabul qilingan. Foton (yunon rhos(rhotos) – yorug‘lik) harakatlanayotgan vaqtda ma’lum massaga ega, tinch holatda uning massasi nolga teng bo‘ladi. Nurlar orasida ko‘zga ko‘rinadigan (=0,40,8mkm) va infraqizil (=0,8800 mkm) nurlar ko‘p miqdorda issiqlik energiyasini eltganligi sababli ular issiqlik nurlari deyiladi.
Ko‘pchilik qattiq va suyuq jismlar 0 dan  gacha oraliqda bo‘lgan barcha to‘lqin uzunligidagi energiyani chiqaradi, ya’ni bu jismlarning nurlanish spektrlari yaxlit (tutash) bo‘ladi. Ba’zi jismlar uzlukli spektrli, ya’ni faqat muayyan to‘lqin uzunliklar oralig‘ida energiya nurlantiradi. Ularga qizdirilgan gazlar va bug‘lar kiradi. Nur chiqarayotgan jismning faqat temperaturasi va optik xossalari bilan aniqlanadigan nurlanish issiqlik nurlanishi deyiladi. Jismga yutilgan issiqlik nurlari atom va molekulalarning tartibsiz issiqlik harakat energiyasiga aylanadi va jismning temperaturasini oshiradi. Issiqlik nurlanishini tavsiflaydigan asosiy kattaliklarga quyidagilar kiradi: nuriy oqim Q, nurlanish zichligi Ye va nurlanish jadalligi (oqimning Spektral zichligi) J.
Vaqt birligi ichida, to‘lqin uzunligi  dan +d bo‘lgan oraliqda mos bo‘lgan nurlanish energiyasiga oqimning monoxromatik nurlanishi Q_ deyiladi. Spektrning 0 dan  gacha oraliqdagi to‘lqin uzunliklariga mos bo‘lgan barcha nurlanishga integral yoki nuriy oqim Q deyiladi. Jismning yuza birligidan barcha yo‘nalishlar bo‘yicha nurlanayotgan nurli oqimga jismning integral nurlanish zichligi deyiladi.

E=dQ/dF (4.3)

Nurlanayotgan jismning barcha yuzasi bo‘yicha tarqalayotgan nurli oqim:

Q

To‘lqin uzunligining cheksiz kichik orlag‘ida traqalayotgan oqim zichligini, shu oraliq kattaligiga nisbati oqimning spektral zichligi (jadalligi) deyiladi:

J_=dE/d (4.4)

Jism sirtiga tushgan barcha nuriy energiya Q ning bir qismi Q_A jismga yutiladi, bir qismi Q_R undan qaytadi, qolgan qismi Q_D esa, jism orqali o‘tib ketadi, ya’ni

Q=Q_A+Q_R+Q_D (4.5)

Nurlanish energiyasini tarqatish, yutish, qaytarish va o‘tkazish jarayonlarining yig‘indisiga nurli issiqlik almashish deyiladi.

(4.5) tenglikning ikkala qismini nuriy energiyaning umumiy miqdori Q ga bo‘lsak, quyidagini olamiz:

bu yerda - mos ravishda yutilish, qaytarish va o‘tkazish xususiyatini tavsiflaydi (4.1-rasm).
(4.6) tenglik nurlanish energiyasi issiqlik balansining tenglamasi deyiladi.
Agar A=1 bo‘lsa, (ya’ni R=D=0), u holda jism o‘ziga tushadigan barcha nurlanishni yutadi. Bunday jism absolyut qora jism deyiladi.