Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi va itemolchi ortiqchaligi Reja

B C. (3)
Shunday qilib, biz V va S uchburchaklarning yuziga teng bo’lgan to’liq 
yo’qotishni olamiz. Bu to’liq yo’qotish narxlarni nazorat qilish bilan 
bog`liq davlatning iqtisodiy siyosatining samarasiz ekanligini ko’rsatadi. 
Bu erda ishlab chiqaruvchilar tomonidan yo’qotilgan ortiqchalikning 
iste’molchilar yutib olgan ortiqchalikdan katta ekanligini ko’rish 
mumkin. Agar talab chizig`i juda ham elastik bo’lmaganda narxlarni 
nazorat qilish ham juda katta yo’qotishga olib kelishi mumkin 
(5rasm).Rasmdan ko’rinib turibdiki, V uchburchak yuzi bozordan siqib 
chiqarilgan iste’molchilarning yo’qotishlari bo’lib, bu bozorda qolib 
tovarni sotib olish huquqiga ega bo’lgan iste’molchilarning yutug`ini 
ifodalovchi A to’rtburchak yuzasidan katta. Bu erda bozordan siqib 
chiqarilgan

---

6 
iste’molchilar katta yo’qotishga ega. Endi faraz qilaylik davlat tomonidan 
minimal narx 
P 
'
o’rnatildi deylik (P
min 
Pe
,
Pe
- muvozanat narx), ya’ni davlat narxni 
muvozanat narxidan yuqori qilib belgilanadi (6-rasm).
Ishlab chiqaruvchilar narx oshganda 
Qe
nisbatan ko’proq 
Q1
mahsulotni ishlab chiqarishga harakat qiladi. Iste’molchilar kamroq (Q
e 
o’rniga 
Q2
miqdorda) mahsulot sotib olishga harakat qiladi.Agar biz ishlab 
chiqaruvchilar bozorda qancha mahsulot sotilsa shuncha mahsulot ishlab 
chiqaradi, deb faraz qilsak, bozorga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori 
Q2 
ga teng bo’ladi va bu erda ham ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar 
ortiqchaligi yo’qotiladi. Bu erda A to’rtburchakning yuzi ishlab 
chiqaruvchilarning olgan qo’shimcha ortiqchaligini ifodalaydi. Lekin, 
minimal (
Pmin 
) narxda mahsulotni hajmi 
Qe
miqdordan 
Q2
ga qisqargani 
uchun ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining bir qismi yo’qotiladi. Natijada 
ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining o’zgargan qismi quyidagiga teng:
и/ч.
A C.
(4)
Iste’molchilar minimal (
Pmin 
) narxda har bir mahsulot uchun 
muvozanat narxdan yuqori narx to’laydi va natijada ularning iste’mol 
ortiqchaligiga rasmdagi A to’rtburchak yuziga teng bo’lgan miqdorda 
kamayadi. Narx oshganligi munosabati bilan ba’zi bir iste’molchilar 
ushbu bozordan chiqib ketadi va tovarni sotib ololmaydilar va bunga mos 
bo’lgan ortiqchalikni yo’qotadi. Bu yo’qotish rasmda V uchburchak bilan 
ifodalangan. Demak, iste’molchilarning ortiqchaligining umumiy 
o’zgarishi quyidagini tashkil qiladi:
ист.
A B.
(5)
Ko’rinib turibdiki, bunday siyosat iste’molchilarning turmush 
darajasini tushurib yuboradi.
(4)- va (5)- ifodalarni qo’shib umumiy ortiqchalikdagi o’zgarishni 
aniqlaymiz:

---

7 
и/ч
ист. 
= i/ch.+ ist.=A-S+(-A-V)=-S-V (6)
Demak, davlat tomonidan minimal narx o’rnatilganda umumiy to’liq 
yo’qotish vujudga keladi va u ikkita S va V uchburchaklar yuzalarining 
yig`indisi bilan ifodalanadi.
Endi biz ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligini ishlab chiqarish
Q
e
miqdordan 
Q1 
miqdorga kengaytirilganda qarab chiqamiz.
Haqiqatdan ham minimal narx muvozanat narxdan yuqori bo’lganda u 
ishlab chiqaruvchilarni 
Q1 
miqdorga mahsulot ishlab chiqarishga undaydi. 
Lekin, ular bozorda faqat 
Q2
hajmdagi
mahsulotni sotishi mumkin xolos. Ular 
0 Q1 
Q2 
miqdordagi mahsulotni 
ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarni qoplaydigan daromadni olaolmaydi 
(9.7-rasm). Rasmda ushbu xarajatlar shtrixlangan D trapestiya yuzi bilan 
ifodalangan.Natijada ishlab chiqaruvchilarning ortiqchaligi o’zgarishi 
quyidagiga teng:
i/ch. A C D.
Demak, ishlab chiqaruvchilar Q
1
oraliqda mahsulot ishlab chiqarsa, 
umumiy yo’qotish yanada ortadi va u (-B-C-D) yuzani tashkil qiladi.
Bunday holda har bir ishlab chiqaruvchi o’z mahsulotining 
hammasining yuqori narxda sotaman deb o’ylaydi. Pirovardda davlat 
tomonidan o’rnatilgan minimal narx siyosati ortiqcha mahsulot ishlab 
chiqarish uchun ketgan xarajatlarni qoalamaganligi sababli, ishlab 
chiqaruvchilarning foydasini ancha qisqartirib yuborish mumkin.
Yana bitta misol tariqasida mehnat (ishchi kuchi) bozorini qaraylik.
Ma’lum mehnat bozorida ishchi kuchi bahosi bu ish haqi. Davlat 
tomonidan minimal ish xaqi (
Wmin 
) belgilandi deylik.
8-rasmda taklif chizig`i ishchi kuchi taklifini, talab chizig`i
- ishchi kuchiga talabni ifodalaydi. Davlat tomonidan o’rnatilgan minimal 
ish haqi 
Wmin
mehnat resurslari bozoridagi muvozanat ish

---

8 
haqi W
e
dan katta, ya’ni W
min 
We 
.
8-rasm. Minimal ish haqi grafigi.
Ushbu siyosat natijasida ish joyi topgan ishchilar (rasmda L
1
ishchi) yuqori ish haqi oladi. Lekin, 
L L2 
L1
miqdoridagi ishchilar ish 
topa olmaydilar va ishsiz qoladilar. Demak, bunday siyosat ishsizlikka 
olib kelishi mumkin.