İslam Devletinin İlk Kuruluş ve Kurumsallaşma Süreci Mehmet ŞİMŞİR ÖZ

3.Hz. Ömer Dönemi Dîvân 
Hz. Peygamber döneminden itibaren “Dîvân Teşkilatı” kurulmuş ve işleyişine başlamış olduğuna göre 
Hz. Ömer döneminde konuyla ilgili yaşanan gelişmelerin mahiyeti nedir? Kaynakların büyük bir kısmının 
“Dîvân”ları tesis eden ve yürürlüğe koyan ilk kimse olarak Hz. Ömer’i görmeleri nereden 
********
Konu ile ilgili bazı örnekler için bkz.; Taberî, trz.: III/426; İbn Sa’d, 1968: III/184-186, 213.
††††††††
Ayrıntılı bilgi ve çok sayıda örnek olay için bkz.; Şimşir, 2011.

---

İslam Devletinin İlk Kuruluş ve Kurumsallaşma Süreci 
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 

38 / 2017 
281 
kaynaklanmaktadır? Bu soruların cevabı için öncelikle Hz. Ömer döneminde Dîvân tesisiyle alakalı 
rivayetlere bakmak gerekmektedir. Rivayetler iyi tahlil edildiğinde gerçek ortaya çıkacaktır. 
 
a.Hz. Ömer ve Devlet İdaresi 
İlgili rivayetlere geçmeden önce Hz. Ömer dönemiyle alakalı birkaç hususu aktarmakta fayda vardır. O, 
Râşid Halifelerin genel görünümüne uygun olarak Hz. Peygamber’in koyduğu esaslara bağlı kalmıştır. 
Ancak O’nun döneminde ülke sınırları oldukça genişlemiş, İslam’a yeni giren kişilerin mensup olduğu 
önceki kültür ve medeniyetlerin izleri İslam toplumunu da çeşitli yönleriyle etkilemeye başlamıştır. Bu 
nedenle dinî ve idarî konularda öze bağlı kalmak kaydıyla bazı değişiklik ve yenilikleri hayata geçirmiştir. 
Örneğin genişlemiş olan İslam Devleti topraklarının tamamını merkezden idare etmek mümkün 
olamadığından fethedilen bölgelerin eski yönetim tarzlarını çoğunlukla mevcut halleriyle muhafaza etmiş, 
sadece geniş yetkileri haiz valiler tayin edip onlar eliyle idareyi temin etmiştir (Şibli, 1975: 42; Hizmetli, 
1991: 205). Özellikle kültür, medeniyet ve devlet idarî alanlarında birçok tedbir almak durumunda 
olmuştur. Yeni şehirler ve eyaletler kurmaktan orduda yeni bölümlemelere gitmeye, posta teşkilatından 
sosyal hayatta giyim-kuşam tedbirlerine, yargılama usullerinden eğitim öğretim alanına kadar geniş bir 
yelpazede birçok önemli gelişmeyi hayata geçirmiştir. Hz. Ömer tüm bu gelişim hareketi içerisinde şu iki 
yolu takip etmiştir: 1) Önceden temelleri atılmış mevcut idarî işleri, yeni şartlara uygun hale getirmek ve 
kayıt altına almak. 2) Yeni gereksinimler nedeniyle diğer kültür ve medeniyet yapıları içerisindeki idarî 
işleyişleri İslam Devlet Sistemine entegre etmek. Ancak şuraya dikkat etmek gerekir; O’nun yaptığı bu 
girişimler İslam Devleti’nde hiç kullanılmayan usuller değildir. Zira Hz. Peygamber döneminde de gerekli 
olduğu ve imkânların el verdiği ölçüde diğer kültür ve medeniyetlerden aktarımlar yapılmıştır. Hasan 
İbrahim Hasan ve Ali İbrahim Hasan’ın da tespit ettikleri gibi (Hasan ve Ali, 1966: 169) İslam devletinde 
idarî yapı Bizans ve Sâsânî enkazı üzerinde inşa edilmiş, bazı uygumlalar olduğu gibi bazıları ise inanç 
ölçülerine göre ıslahata tabi tutularak alınmıştır. İşte “Dîvân” tesisi de tam bu noktada görülmesi gereken 
bir işlem olmuştur.