Islom dini musulmon mamlakatlari san`atida o`z izini qoldirdi

Abbosiylar davrida me`morchilik. Qohiraning qadimiy masjidlaridan biri Ibn Tuluna (885-yil) masjidining loyihasi ham Amra masjidi loyihasiga o`xshash bo`lsa-da, undan bezaklari va naqshinkorligi bilan ajralib turardi. Masjidning derazalari naqshli panjaralar bilan to`silgan edi. Hovli o`rtasidagi hovuz yopiq gumbaz bilan berkitilgan edi.
Abbosiylar davrida shaharsozlik shu qadar taraqqiy etdiki, natijada Xalifalik hududida yangi va ko`rkam shaharlar birin-ketin qad rostladi. Dastlab, xаlifа аl-Mаnsur Tigr dаryosining o`ng sоhilidа “Madina al-Mudoshara” (“Doira shahar”) deb nomlanuvchi shahar qurilishi uchun buyruq bergan. Chunki, butun shahar doira shaklidagi devor bilan o`ralishi kerak edi. Shahar 762-yildа qurildi va u “Madinat as-Salom” nomi bilan ataldi. Ushbu nоm hujjаtlаrdа, zаrb qilingаn tаngаlаrdа uchrаydi. Lеkin bu shаhаr tаriхgа Bоg`dоd nоmi bilаn kirdi. Shаhаr rеjаgа muvоfiq, аylаnа shаklidа bunyod etildi, uning diаmеtri 2,5 km ni tаshkil etgаn. Shаhаrni pishiq g`ishtlаrdаn qurilgаn mudоfаа dеvоri o`rаb turgаn. Shаhаr mаrkаzidа хаlifаning sаrоyi – “Ko`k gumbаz” bo`lgаn, uning yonidаn kаttа mаsjid vа bоshqа binоlаr qurilgаn.
IX-X asrlarda shahar Osiyoda, qolaversa butun dunyodagi eng yirik madaniy-siyosiy markazga aylandi. VIII-XIII asrlar davomida Bag`dod Abbosiylar poytaxti bo`lib turdi. Xalifalik qulaganidan so`ng, uning poytaxt maqomi yo`qolgan bo`lsa-da, madaniy markaz sifatidagi ahamiyatini yo`qotmadi.
Afsonaviy xalifa Horun ar-Rashidning nevaralaridan biri al-Mutasim 836-yilda xalifalik poytaxtini qayta qurilgan shahar Samarraga ko`chirdi. Bag`doddan 138 km uzoqlikda Tigrning o`ng sohilida qad ko`targan ushbu shahar “xuddi sahrodagi sarobday juda maftunkor” deb ta`riflanardi. Al-Mutasim bu harakati bilan o`z hokimiyatini mustahkamlashga intilardi, chunki ayni paytda Bag`dod aholisi uning haddan tashqari shafqatsiz boshqaruvidan norozi bo`lib, katta isyon boshlanish xavfi mavjud edi. Sakkiz xalifa Samarra farovonligi yo`lida katta ishlarni amalga oshirdilar, Samarra gullab-yashnagan davrda uning aholisi 200 mingga yaqin edi. Binolarning hashamati va haybati shahar hududining kengligi hayratlanarli darajada edi. Shahar bosh ko`chasining kengligi 100 metr bo`lib, ko`chaning ikki tomonida anhor qazilib, ko`cha atrofi va anhor sohillari daraxtlar bilan obodonlashtirilgan edi⁵⁰.
Nеmis аrхеоlоglаri Sаmаrа хаrоbаlаridаn mаsjidlаr, sаrоylаr, uylаr, yog`оch vа tоshgа o`yilgаn nаqshlаrni, dеvоrdаgi tаsvirlаrni tоpdilаr. Bu shаhаrdа 847-yildа хаlifа аl-Mutаvаkil dаvridа qurilishi bоshlаngаn mаsjid musulmоn оlаmidа eng yirik mаsjid hisоblаnаdi. U 38000 kv.m jоyni egаllаgаn bo`lib, kаttа hоvli, namоz o`qishgа mo`ljаllаngаn kаttа zаl vа minоrаgа egа bo`lgаn. Bu mаsjid Dаmаshqdа Ummаviylаr dаvridа qurilgаn mаsjitdаn hаm kаttаdir. Uning yonidа tеpаgа qаrаb spirаl shаklidа ingichkаlаshib bоrgаn minоrа qurilgаn bo`lib, u аl-Mаlviya nоmi bilаn mаshhurdir. Minоrаning mе`mоrlаri qаdimgi vаvilоn zikkurаtlаri tа`sirdа o`tmish bilаn o`zigа хоs аlоqа o`rnаtgаnlаr. Minоrаning bаlаndligi 50 m.gа. yaqin. Irоqdаgi mаsjid vа minоrаlаr hаm pishiq g`ishtdаn qurilgаn.
Sаmаrаdаgi Jаusаk vа Bаlkuvаr sаrоylаri hаm o`z hаjmi vа tuzilishi bilаn kishidа kаttа tаassurоt qоldirаdi. Jаusаk dеvоridаgi оvchilаr, o`ynаyotgаn аyollаr, chаvоndоzlаr, hayvоnlаr vа bоshqа turli tаsvirlаr bu dаvr tаsviriy sаn`аti hаqidа kаttа mа`lumоt bеrаdi. Bаlkuvаr sаrоyi Mshаtta qаsrigа o`хshаsh, lеkin undаn 15 mаrtа kаttаdir. Bu sаrоy dеvоrlаri hаm turli tаsvirlаr bilаn bеzаtilgаn. Ulаr ichidа оdаmlаr vа hаyvоnlаr rаsmi, gеоmеtrik vа o`simliklаrning nаqshlаri kаttа o`rin tutаdi. Sаmаrа shаhrining gullаb yashnаsh dаvri uzоqqа bоrmаdi, 892-yildа хаlifаlikning pоytахti yanа Bоg`dоdgа ko`chirildi. Nаtijаdа Sаmаrа shаhri yillаr o`tishi bilаn e`tibоr susаygаnligi tufаyli, хаrоbаgа аylаndi⁵¹.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, hech qachon hech qaysi xalq, elat boshqa xalqlardan uzilib qolgan, o`z holicha yashagan emas, aks holda hech qanday taraqqiyot bo`lmagan bo`lar edi. Arab xalifaligida VII asrda vujudga kelgan arab-musulmon madaniyati ham ana shunday taraqqiyot yo`lidan bordi. Arab-musulmon madaniyatining shakllanishi va rivojlanishiga quyidagi bir qancha omillar sabab bo`lgan:
Birinchidan, Xalifalik xalqlarining yagona Islom diniga e`tiqod qilganligi. Islom dini yangi madaniyatning mafkuraviy asosini belgilab berdi va Xalifalikning barcha xalqlarini uni yaratishga jalb etdi. Bunda musulmonlarning muqaddas kitobi “Qur`oni Karim” va undan keyingi o`rinda turuvchi hadislar hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi.
Ikkinchidan, istilolar natijasida xalifalikka birlashtirilgan turli mamlakat xalqlarining ilg‘or madaniyati imkon qadar bir-birini boyitdi. Bu o‘rinda yagona davlat tili – arab tilining faqat Xalifalikni tashkil etgan xalqlar o`rtasida aloqa tiligina bo`lib qolmay, adabiyot va ilm-fan tiliga ham aylanganligi katta rol o‘ynagan. Buyuk allomalar qaysi xalq vakillari bo‘lmasin, arab tilida ijod qilganlar. Bu omil xalifalik tarkibidagi turli xalqlarga bir-birining madaniyati yutuqlaridan foydalanishga imkon yaratgan. Xalifalik madaniyatini faqat arablar emas, xalifalik tarkibiga kirgan barcha xalqlar yaratganligi ushbu omilda to`la-to`kis o`z tasdig`ini topadi.
Uchinchidan, Xalifalikda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti turli darajada bo`lgan mamlakatlar va xalqlarning bir davlatga birlashuvi, ular o`rtasida yaqin aloqalarning o`rnatilishi, iqtisodiy hayotning ravnaq topishi ichki va tashqi savdo aloqalari rivojiga turtki bergan. Bu omil o‘z navbatida o`zaro madaniyat almashinuviga ham shart-sharoit yaratgan. Savdo va hunarmandchilik, jamiyat hayotidagi o`zgarishlar turli muammolarni keltirib chiqardi. Ularning yechimini topish ilm-fanning rivojiga ehtiyoj tug`dirdi.
To`rtinchidan, Islom din sifatida shakllangan davrda arablar yarim badaviy elatlardan iborat bo`lgan xalq edi. Tabiiyki, arablar ham o‘zlari zabt etgan mamlakat xalqlarining ilg‘or madaniyatini zudlikda o`zlashtirdilar. Ushbu madaniyat xalifalikni tashkil etgan xalqlar madaniyati asosida islomga moslashtirib mujassamlashtirilgan madaniyat edi.
Beshinchidan, Arab xalifalari olimlar, shoirlar, san`at vakillarini o`z homiyliklariga olganlar. Xalifalarning bu xatti-harakatini homiylik deb emas, balki butun jamiyat bilan birgalikda haq yo`ldan borish deb ham tushunish mumkin. Xalifalarning ilm-fan, madaniyat rivojiga homiylik qilishi shubhasiz, arab-musulmon madaniyatining yuksak darajada taraqqiy etishini ta’minlagan.
Shuningdek, ushbu bobda arab-musulmon madaniyatining tarkibiy qismlarini sanab o`tgan holda ularga ham batafsil to`xtalib o`tdik. Xususan, me`morchilik sohasida yangi me`moriy inshootlar – masjid, madrasa, maqbara va minoralarning bunyod etilishi hamda ularning o`ziga xosliklari, tasviriy san`at va musiqa san`atiga islomning munosabati, miniatyura, xattotlik, kitobat san`atining arab-musulmon madaniyatida tutgan o`rni hamda Xalifalikda amaliy san`at sohasining rivoji kabi masalalar baholi qudrat atroflicha yoritildi.
Bundan tashqari, ushbu bobda arab-musulmon madaniyatining ummaviylar va abbosiylar davridagi umumiy holati alohida-alohida tarzda tadqiq etildi. Bu davrlardagi madaniy o`sishga xulosa qilib aytganda, Ummaviylar hukmronligi davrida diniy ilmlar va arab tiliga e`tibor berilgan bo`lsa, Abbosiylar davriga kelib tabiiy fanlarga bo`lgan qiziqish ortdi. Abbosiy xalifalarning bevosita homiyligi ostida ilm-fan misli ko`rilmagan darajada rivojlandi, madaniyatning turli sohalari taraqqiy etdi. Bag`dodda tashkil etilgan “Bayt al-hikma” o`z davrining yetuk olimlarini jamlagan ilmiy markazga aylandi.
Xulosa

Inson yaralibdiki, xalqlar hech qachon bir-biridan ajragan, o`z qobig`iga berkingan holda yashagan emaslar. Insoniyat erishgan hayotning turli tomonlaridagi ulkan g`alabalar faqat hamkorlik, boshqa xaqlar yutuqlaridan foydalanish, ilg`orlarga yetib olish va o`zib ketishga intilishning mahsulidir.

G`arbda Ispaniyadan Sharqda to Xitoy chegaralarigacha bo`lgan mintaqani o`z ichiga olgan buyuk davlat, Xalifalik tarkidagi xalqlar madaniyati shunchalik ravnaq topishining boisi, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy sabablar bo`lsa, ikkinchi tomondan islom ta`limotining o`zi bo`ldi. Bu ta`limotda din aqidalari va bilim, ilm-fan shunchalik chambarchas bog`langan ediki, bunday holatni hech qachon va hech qaysi diniy ta`limotda uchratmaymiz.
Arab-musulmon madaniyati turli sohalar – me`morchilik, miniatyura, musiqa, xattotlik va kitobat san`ati, amaliy san`at, ilm-fan hamda adabiyotni qamrab oldi. Bu sohalar VII-XI asrlarda misli ko`rilmagan darajada taraqqiy etdi.
Islom insoniyat tarixida eng mustahkam hissa qo`shdi, ilm rivojining o`sha davr uchun oliy bo`lgan cho`qqiga ko`tarilishini ta`minladi. Bu taraqqiyot faqat Sharq xalqlari manfaatlariga xizmat qilmay, umum madaniyat, sivilizatsiya rivojiga xizmat qildi. Arab xalifalari o`z davrining buyuk mutafakkirlarini bir joyga to`plab, ularga homiylik qildilar. Bag`dodda tashkil etilgan “Bayt al-hikma” ana shunday olimlar bir yerga jamlangan ilmiy markaz edi. Ta`kidlash joizki, markaziy osiyolik olimlarning Bag`dodda faoliyat olib borishi, insoniyat fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo`shdi. Jumladan, Muhammad al-Xorazmiy, Abu Bakr ar-Roziy, Ahmad al-Farg`oniy kabi olimlarning ismlari butun dunyoda chuqur ehtirom bilan tilga olinadi. Darhaqiqat, Markaziy Osiyo olimlari antik ilmlarning qayta tiklanishida ishtirok etdilar, o`z asarlari bilan qator tabiiy-ilmiy fanlarni bir tizimga solib, fan sifatida shakllantirdilar va ularni yangi fikrlar, g`oyalar bilan boyitdilar. Umuman, bu davr olimlari hech qachon tor ramkadagi millatparast bo`lmaganlar, ular insoniyatga xizmat qilganlar. Haqiqatdan ham amalda shunday bo`ldi. Arab-musulmon olimlari yaratgan ilm-fan Yevropaga o`z ta`sirini o`tkazdi. Bu ta`limotlar boshqa iqtisodiy, ijtimoiy sharoitda yanada rivoj topdi va umuminsoniy sivilizatsiyaga xizmat qildi.
Arab-musulmon madaniyatining Yevropaga ta`siri bu mamlakatlarning iqtisodiy, ijtimoiy taraqqiyoti ana shu ta`sirni qabul qilishni taqozo qildi. Yevropada arab-musulmon madaniyatining ta`siri ilm-fan va san`atdagina emas, balki jamiyat hayotining turli sohalari, kundalik hayotning ikir-chikirlarigacha bo`ldi. Bu haqda professor U.M. Uott shunday deydi: “Musulmon madaniyatining G`arbiy Yevropaga ta`siri, o`ylaganlaridan ancha ortiq bo`ldi. Islom o`zi erishgan moddiy madaniyat, texnikaviy kashfiyotlar ila G`arbiy Yevropa bilan faqatgina sheriklashib Yevropada ilm-fan rivojini rag`batlantiribgina qolmay, Yevropani o`zi haqida yangicha tasavvurga ega qildi”.
Islom dini, Pireney yarimorolidan to G`arbiy Xitoygacha bo`lgan yerlarni o`z ichiga olgan xalifalikning ijobiy munosabati natijasida ilm-fan misli ko`rilmagan darajada taraqqiy etdi. Uning umuminsoniyat tarixi uchun ahamiyati beqiyos va uni hech qanday jarayon bilan tenglashtirib bo`lmaydi. Hozirgi fanlarning poydevori o`sha vaqtlarda yaratilgan, uning amalga oshirilishida ishtirok etganlarning aksariyati Markaziy Osiyolik olimlar bo`lganlar. Diniy e`tiqodi yagona bo`lgan turli millat, xalq vakillarining aql-zakovati, idroki, bilimi, ma`naviy boyliklari bir maqsadga qaratilganligi va islom dinining birlashtiruvchi kuchi tufayli ilm-fan va madaniyat bobida umuminsoniy g`alabaga erishildi.