Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti iqtisodiyot nazariyasi

3. Talab miqdori va taklif miqdori o‘rtasidagi 
nisbatning o‘zgarishi. Bozor muvozanati 
Bozorda sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot miqdorini va unga 
narx qanday belgilanishini aniqlash uchun talab va taklif tahlillarini 
birlashtirishimiz kerak. Muayyan narx va ishlab chiqarish hajmi talab va 
taklif nisbati orqali aniqlanadi. Talab va taklif egri chiziqlarining kesish 
nuqtasi muvozanatli narx hamda muvozanatli ishlab chiqarish hajmini 
belgilab beradi va bu nuqtada mahsulotning ortiqligi yoki yetishmasligi 
bo‘lishi mumkin emas (5-rasm). 
P,
5 
4 
3 
2 
1 
0 
ming so‘m 
Oortiqcha ishlab chiqarish S 
E 
S taqchillik D
10004000 7000 1000012000Q, sentner 
 
5-rasm. 
Muvozanat holati 
 
Grafikda E nuqtaga muvozanatlashgan narx va mahsulotning 
muvozanatlashgan miqdori mos keladi. Ya’ni, makkajo‘xorining narxi 3 
ming so‘m bo‘lganda, xaridorlar 7000 sentner makkajo‘xorini sotib 
olishga, sotuvchilar esa 7000 tonna makkajo‘xorini bozorga chiqarishga 
tayyor va bunday imkoniyatga egadirlar.
 
Muvozanatli narx – bu narxning shunday darajasiki, bunda 
sotuvchilarning sotmoqchi bo‘lgan mahsulot miqdori xaridorlarning 
sotib olmoqchi bo‘lgan mahsulot miqdoriga tengdir
. Bozor narxlari 
har doim muvozanatli narxga intiladi. 
Agar, masalan, bozor narxi muvozanatli narxdan yuqori darajada 
bo‘lsa (R = 5 ming so‘m), taklif miqdori talab miqdoridan oshib ketadi va 
sotuvchilarda mahsulot ortiqchaligi paydo bo‘ladi. Sotuvchilar narxni 

---

13 
tushirishga majbur bo‘lishadi va bozor muvozanat holatiga qaytib keladi. 
Agar bozor narxi muvozanatli narxdan past bo‘lsa (R = 2 ming so‘m), 
talab miqdori taklif miqdoridan oshib ketadi va bozorda mahsulot 
taqchilligi (defitsit) paydo bo‘ladi. Bu vaziyatdan foydalangan sotuvchilar 
narxni oshirishadi. Ikkala holatda ham narxning o‘zgarishi orqali bozorda 
talab va taklif muvozanati tiklanadi.
Bozor muvozanati va muvozanatli narx har doim mavjud bo‘lib 
turmaydi, ularga ta’sir qiluvchi ko‘plab omillar muvozanatning 
buzilishiga sabab bo‘ladi. Tahlilni to‘ldirish uchun narxga bog‘liq 
bo‘lmagan omillar sababli talab va taklif o‘zgarishi muvozanatli narx va 
muvozanatli ishlab chiqarish hajmiga qanday ta’sir etishini ko‘rib 
chiqamiz.