Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti oliy geodeziya
Yüklə 13 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- VI. Normal tenglama koeffitsiyentlari hisoblash.
- -0,8352 -0,0760 -0,0152 +2,5472
- 1 3 -amaliy mashg‘ulot. Karer hududida g eodezik to‘rlarni barpo etishda GPS ni qo‘llash
- GPS ning ishlash prinsipi umumiy holda quyidagicha.
- GPS punktlarini rekognossirovkalash.
VI. Normal tenglama koeffitsiyentlari hisoblash. 12.9-jadval VII. Gaussning qisqartirilgan sxemasi bo‘yicha normal tenglamani yechish. 12.10-jadval
Nazorat savollari: Parametrik usul va koorelat usulining farqini tushuntirib bering? Qanday to’rga triangulyatsiya to’ri bor? Masofa uzunligi qaysi fo’rmula orqali topiladi? 13-amaliy mashg‘ulot. Karer hududida geodezik to‘rlarni barpo etishda GPS ni qo‘llash O‘zbekistonda 1995 yildan boshlab geodezik to‘r barpo etishda GPS texnologiyadan keng foydalanilmoqda. Yo‘ldoshli radionavigatsiya tizimi, boshqachasiga turgan joyni aniqlash global (dunyo miqyosi) tizimi – GPS (Global Position System) deb xam ataladi. Bu tizimdan foydalanib yerning ixtiyoriy nuqtasidagi obyektni (nuktani) kecha-yu kunduz ixtiyoriy vaqtda, har qanday ob-havo sharoitida yuqori aniqlikda koordinatasini, tezligini va aniq vaqtini aniqlash mumkin. GPS tizimi 1970 yillarda tez rivojlanib bordi. (Bu tizimdan oldin TRANSIT-yo‘ldoshli tizimi qo‘llanilgan bo‘lib, u aniqlik jihatdan ancha past bo‘lgan). Dastlab bu usulni faqat navigatsiya maqsadlarida qo‘llash ko‘zda tutilgan edi, lekin 1976-78 yillarda Massachutes texnologiya institutida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki GPS ni qo‘llash yordamida koordinatalarni millimetr aniqlikda topish mumkin ekan, shundan so‘ng bu tizim geodezik o‘lchashlarni bajarishda keng qo‘llanila boshlandi. GPS ning ishlash prinsipi umumiy holda quyidagicha. Yer oldi fazosida yer sun’iy yo‘ldoshlaridan iborat bo’lgan to‘r hosil qilingan. Bu to‘r butun yer yuzasini bir tekislikda «qoplab» turadi. Yer yo‘ldoshlarining orbitasi juda yuqori aniqlikda hisoblanadi. Shuning uchun ham har bir yo‘ldoshning koordinatasini ixtiyoriy vaqtda bilish mumkin. Yo‘ldoshga o‘rnatilgan radiouzatgichlar Yer yuzasiga yo‘naltirilgan uzluksiz signallar yuborib turadilar. Bu signallarni koordinatalari aniqlanayotgan nuqtaga o‘rnatilgan GPS qabul qilish moslamasi (priyomnik) qabul qiladi. GPS va priyomnik apparatlari majmuasiga etalon soat ham kiradi. Bu soatning sutka davomida chastotasini stabilligi 10-13-10-15 ga teng. Barcha Yer yo‘ldoshlariga o‘rnatilgan soatlar sinxronlashtirilgan va «vaqt tizimi»ga bog‘langan. GPS – priyomnikni vaqt etaloni aniqligi uncha yuqori emas (piyomnik narxini juda ham oshirib yubormaslik maqsadida aniqlik keragidan oshirib yuborilmagan). Bu etalon o‘lchash ishlari olib borilayotgan qisqa vaqt davomida chastotalarni stabilligini ta’minlab bersa yetarlidir. Amalda vaqt o‘lchashda xatolik bo‘ladi, bunga sabab Yer yo‘ldoshi va priyomnikdagi vaqt shkalalarining mos kelmasligidir. Shu sababli priyomnik yo‘ldosh uzoqligini noto‘g‘ri hisoblaydi. Bunga «soxta uzoqlik» (psevdodalnost) deyiladi. Priyomnik ishlash jarayonida barcha yer yo‘ldoshlarigacha bo‘lgan masofalar bir vaqtda o‘lchanadi. Demak, barcha o‘lchashlar uchun vaqt mos kelmasligini doimiy deyish mumkin. Matematik nuqtai nazardan qaraganimizda bizga nafaqat X, Y, Z koordinalar, priyomnik soatiga tuzatma Δt xam no’malumdir. Bularni aniqlash uchun to‘rtta va undan ortiq yo‘ldoshlargacha bo‘lgan soxta uzoqliklarni o‘lchashimiz kerak. O‘lchash natijalarini priyomnikda qayta ishlash natijasida (X, Y, Z) koordinatalar va aniq vaqt hisoblanadi. Agarda priyomnik xarakatlanuvchi obyektga o‘rnatilgan bo‘lsa Y vaqtda soxta uzoqlikdan tashqari radiosignallar chastotalarning dopler siljishlari ham o‘lchanadi, unda obyekt tezligi hisoblab topilishi mumkin. Demak, GPS da o‘lchash ishlarini bajarish uchun kamida to‘rtta yo‘ldoshning doimiy ko‘rinishini ta’minlash zarur. Yer su’niy yo‘ldoshlarini to‘liq yoyish natijasida yerning ixtiyoriy nuqtasidan har kanday vaqtda beshtadan o‘n ikkitagacha yo‘ldosh ko‘rinadi. Zamonaviy GPS priyomniklarida 5 tadan 12 tagacha kanal bo‘lib, u bir vaqtni o’zida shuncha yer suniy yo‘ldoshlaridan signallarni qabul qiladi. 4 tadan ortiq yo‘ldoshlardan foydalanib o‘lchash keragidan ortiqcha o‘lchash bo‘lib, koordinatalarni aniqlashning aniqligini oshiradi va navigatsiya masalalarini yechishning uzluksizligini ta’minlaydi. 12.1-rasm. GPS ishlash prinsipi. GPS tizimiga quyidagilar kiradi: Kosmik sigment -yer su’niy yo‘ldoshlari guruhi. Boshqarish sigmenti - yerdan kuzatish stansiyalari va boshqarish to‘ri. GPS priyomniklar - foydalanish aparatlari. GPS punktlarini rekognossirovkalash. GPS texnologiyasiga asoslanib geodezik to‘rni barpo etishda punkt uchun tanlangan joy topografik xarita yoki aerosuratda belgilanadi. Bevosita joyda punkt markazi o‘rnatiladigan yer tavsifi va abrisi (xomaki plani) tuziladi. Bu punktlarga quyidagi umumiy talablar qo‘yiladi: Punkt uzoq vaqt planli va balandlik jihatdan turg‘un bo‘ladigan joyda tezda topiladigan bo‘lishi kerak; Yo‘ldoshlardan kelayotgan signallarni qabul qilish apparatlariga kelishida +15o qiyalikda to‘siqlar bo‘lmasligi kerak; 6 va undan ortik yo‘ldoshlardan kelayotgan singnallarni turg‘un qabul qilish imkoniyati bo‘lishi kerak; Punkt atrofida signallarni qaytaruvchi yuza (sirt) bo‘lmasligi kerak, bunday sirtni punkt atrofida bo‘lishi ko‘p punktli effektni hosil qilishi mumkin; Yo‘ldoshdan qabul qilish antennasini yerdan 1, 2 metr balandda o‘rnatish imkoniyati bo‘lishi kerak; Punktdan 1 km masofada kuchli radionurlanish (teleko‘rsatuv, radio eshittirish, radio uzatish stansiyalari, radarlar va x.k.) bo‘lmasligi kerak; Yil davomida va ixtiyoriy vaqtda puntkga borish qulay bo‘lishi kerak; Punkt markazi o‘rnatilgan yerdan grunt suvlari yer satxidan 3 metrdan pastda bo‘lishi kerak. Yüklə 13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|