Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti r. E. Xoliqova

To‘rtinchidan, 
O‘zbekistonning bozor munosabatlariga o‘tishida ijtimoiy ong, 
ijtimoiy psixologiya masalasini hisobga olish lozimligi ham ko‘rsatib berildi. 
Chunki, sho‘rolar davrida kishilar ongida ijtimoiy tenglik tushunchasi, ya’ni 
yaxshi ishlasam ham, yomon ishlasam ham davlat baribir boqadi, degan fikr 
shakllanib, boqimandalik kayfiyatiga tushib qolgan, mulkka egalik tuyg‘usidan 
uzoqlashgan edi. Bu, albatta, kishilarning mehnatga intilishini so‘ndirar, ish 
natijasi uchun mas’uliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatar edi. Ularda boqimandalik, 
tekinxo‘rlik illatlarini chuqurlashtirar edi. Shuning uchun, bozor munosabatlariga 
o‘tishda odamlardagi mana shu kayfiyatni e’tiborga olish kerak, deb hisoblandi. 
Islohotlar davrida xususiylashtirish jarayonining chuqurlashishi, mamlakatda 
mulkdorlar sinfini shakllantirish sari dadil qadamlar qo‘yilishi mana shu omildan 
kelib chiqqan xulosadir. 
Beshinchidan, 
hukumat mustaqil O‘zbekiston siyosatini belgilashda islom 
diniga munosabatni tubdan o‘zgartirish lozimligini qayta-qayta uqtirdi. Chunki din 
turmush tarzimizga o‘chmas muhrini bosgan. Dinga nisbatan ijobiy munosabat 
tashqi siyosatimizda, ayniqsa, musulmon davlatlari bilan o‘zaro aloqalarimizni 
kengaytirishda katta ahamiyatga ega, - deb ko‘rsatadi. 
Oltinchidan, 
O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy va siyosiy mustaqilligini 
himoya qilish va ta’minlash imkonini beradigan boy moddiy-ma’naviy hamda 
ishlab chiqarish potensialiga va kadrlar qudratiga ega mamlakat ekanligidir. Endi 
hamma gap ana shu imkoniyatlardan unumli foydalanishda edi. 
Bozor iqtisodiyoti – jamiyat taraqqayotini tezlashtiruvchi iqtisodiy aloqalar 
majmuidir. Tarixan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish eng so‘nggi navbatda «sotsialistik» 

---

39 
mamlakatlar o‘tmoqda. Xalqaro tajribada bozor iqisodiyotiga o‘tishning bir qancha 
modellari mavjud bo‘lib, ularni umumlashtirib, bozor iqtisodiyotiga o‘tishning uch 
turga yoki modelga bo‘lishimiz mumkin: 
1. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo‘li. 
2. Mustamlakachilikdan ozod bo‘lib, mustaqil taraqqiyot yo‘liga kirib 
rivojlanayotgan Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlarining yo‘li. 
3. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi mamlakatlari, boshqacha aytganda, 
«sotsialistik» rivojlanish yo‘lidan borgan va hozirda bozor iqtisodiyoti yo‘lini 
tanlagan mamlakatlar yo‘li. 
Sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan O‘zbekistonda davlatlashtirilgan, 
o‘ta markazlashtirilgan va yagona bir markazdan boshqariluvchi iqtisodiyotdan – 
bozor iqtisodiyotiga o‘tish zarurligi quyidagi bosqichlarni amalga oshirishni taqozo 
etdi: 
1. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning huquqiy asoslarini yaratish, ya’ni uni 
ta’minlovchi yuridik qonunlar tizimini yaratish. 
2. Bozor infrastrukturasini shakllantirish. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos 
aloqalarni o‘rnatishga ko‘mak beruvchi, ya’ni bozorga xizmat ko‘rsatuvchi 
sohalarni, tashkilot, korxona va muassasalarni yaratish. 
3. Mulkchilik va xo‘jalik yuritish usullarini xususiylashtirish. 
4. Narxlarni erkinlashtirish, narx ustidan davlat nazoratini minimal darajaga 
keltirish. 
Birinchi Prezidentimiz o‘z rahbarlik faoliyatini boshlagan paytda 
respublikadagi ko‘plab ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning negizida uzoq yillar 
davomida hukm surib kelgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimining asoratli ta’siri 
yotadi, shunga ko‘ra ularni hal etishning yagona to‘g‘ri yo‘li – bu iqtisodiyotda 
bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich shakllantirib va rivojlantirib borish 
ekanini qat’iy belgilab berildi. Jumladan, ushbu jarayonning maqsadga muvofiq 
tarzda, samarali va eng muhimi, aholi turmush darajasiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatmagan holda amalga oshishi uchun quyidagi tadbirlarga alohida e’tibor 
qaratdi:
- O‘zbekiston sharoitida bozor mexanizmining mohiyati va mazmuniga 
sergaklik bilan va har tomonlama real baho berish, uning joriy etilishida vujudga 
kelishi mumkin bo‘lgan murakkabliklar va noxush oqibatlarni ko‘zda tutish, o‘tish 
davri keskinliklarini yumshatishga yordam beradigan zarur mexanizmlarni 
oldindan yaratib qo‘yish kerak; 
- nonning chakana narxi, boshqa narxlardan ayri holda bir tomonlama 
oshirilishi g‘alla bilan paxta, ulardan olinadigan mahsulotlar narxlarining 
ekvivalentligiga erishish yo‘lidagi sa’y-harakatlarni, ko‘zda tutilayotgan yoqilg‘i, 
metall va texnika narxlarining oshirilishi esa paxtaga haq to‘lashni ko‘paytirish 
tartiblarini tamomila yo‘qqa chiqaradi; 
- respublika uchun katta ahamiyat kasb etuvchi boshlang‘ich sharoitlarni 
hisobga olish va barobarlashtirish masalasiga chuqur e’tibor qaratish lozim; 
- bozor iqtisodiyotiga o‘tish konsepsiyasi haqidagi SSSR hukumatining 
ma’ruzasida 
investitsiyalarni 
qisqartirish 
masalasining 
qo‘yilishi 
xato 
yondashuvdir, chunki ishlab chiqarishning mavjud texnikaviy va strukturaviy 

---

40 
darajasida (bu jihatdan ilg‘or mamlakatlar darajasidan 15-20 yil va undan ko‘proq 
orqada qolingan edi) bunday siyosat battar qoloqlikka olib boradi; 
- maqsadli, tarkibiy siyosatni, kapital qurilishdagi ustun yo‘nalishlarni, 
avvalo, tugallanmagan qurilishlarni keskin qisqartirish maqsadida tubdan qayta 
ko‘rib chiqish zarur; 
- aholi ijtimoiy himoyasining aniq va ta’sirchan mexanizmlari zarur;
- uy-joy qurilishiga alohida e’tibor berish lozim. Bunda yaqin besh yil ichida 
67-68 million kvadrat metr uy-joyni foydalanishga topshirish, 6 milliondan 
ziyodroq kishining uy-joy sharoitini yaxshilash vazifasi qo‘yilishi muhim ahamiyat 
kasb etadi; 
- aholiga kommunal xizmatni keskin yaxshilash, jumladan, aholining 
markazlashtirilgan suv ta’minoti darajasini 52 foizdan 67 foizga yetkazish, 
Orolbo‘yi zonasida esa 1995-yilgacha butun aholini markazlashtirilgan suv 
ta’minotiga o‘tkazish, qishloq aholi punktlarini gazlashtirish sur’atlarining ikki 
barobar ortishi ahamiyatlidir; 
- respublikadagi ijtimoiy o‘zgarishlarni hal etishga byudjet mablag‘laridan 
tashqari vazirliklar, idoralar, korxona va tashkilotlarning o‘z hissasini qo‘shishini 
ta’minlash kerak. 
- respublikada o‘tish davridagi resurs va imkoniyatlardan samarali 
foydalanish, aholining ijtimoiy himoyasi, ayniqsa, kam ta’minlangan aholining 
ijtimoiy himoyasining ishonchli mexanizmi ishlab chiqilishi; 
- respublikada mulkchilikning qanday shakllari bo‘lishini aniqlab olish; 
- ayrim davlat mulkidagi ishlab chiqarish obyektlarini mulkchilik va xo‘jalik 
yuritishning boshqa shakllariga aylantirishni belgilab olish; 
- iste’mol mollari, xalq hunarmandchiligi, xalq ijodiyoti mahsulotlari ishlab 
chiqaradigan, umumiy ovqatlanish va maishiy xizmat sohasidagi yoki yordamchi 
korxonalar, ikkilamchi resurslarni va ishlab chiqarish chiqindilarini qayta 
ishlaydigan katta birlashmalarning ayrim buyurtmalarini bajaradigan korxonalarni 
kichik xususiy korxonalar ko‘rinishida tashkil etishning qonuniy tartibini aniq 
belgilab qo‘yish; 
- yirik ishlab chiqarish komplekslari, shu jumladan, mamlakatning boshqa 
mintaqalaridagi komplekslar tomonidan mayda va o‘rtacha korxonalar, filiallar va 
sexlar tashkil etilishini rag‘batlantirish; 
- yordamchi ishlab chiqarish bo‘linmalari tuzilishida ularning mehnat 
jamoalarini uy-joy va ijtimoiy, madaniy, maishiy obyektlar bilan to‘la ta’minlash; 
- qo‘shma korxonalar tashkil etish ishini faollashtirish va boshqalar. 
Ma’lumki, hozirda rivojlangan mamlakatlar (AQSH, Yaponiya, Kanada, 
Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Rossiya)ning deyarli barchasi bozor 
iqtisodiyoti yo‘lini tanlagan bo‘lib, shu asosda iqtisodiy taraqqiyotini belgilab 
kelmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish XX asrga xos bo‘lgan umumjahon 
voqelikdir. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish kishilarning xohish-irodasi emas, balki 
obyektiv zaruratdir.
Bozor iqtisodiyoti deganda, tovar-pul munosabatlariga asoslangan va ularga 
xos iqtisodiy qonunlar, ya’ni bozor munosabatlari tamoyillari asosida 
boshqariladigan iqtisodiyot tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti azaldan mavjud. U bir 

---

41 
necha ming yillardan beri rivojlanib, turli iqtisodiy-ijtimoiy tizimlar doirasida 
saqlanib keladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish – bu shunchaki maqsad emas, balki 
iqtisodda bozor munosabatlarini shakllantirish, jamiyatni yangilash yo‘lidir, ya’ni 
iqtisodiy faoliyat erkinligiga, mulchilikning xilma-xilligiga, narx erkinligiga, 
raqobat kurashiga, shaxsiy huquq va erkinliklarning qaror topishiga, daromadning 
cheklanmaganligiga erishish demakdir. Faqat bozor munosabatlari zaminidagina 
ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirish, ko‘plab sifatli mahsulotlar yaratish, 
ularga bo‘lgan talabni qondirish, tejamli xo‘jalik yuritish, to‘kinchilik yaratib, 
xalqning farovon turmushini ta’minlash, halol va samarali mehnatni qadrlash, 
adolat o‘rnatish mumkin. 
Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyutsion yo‘l bilan, 
ya’ni jadal usulda yoki evolyutsion yo‘l bilan, ya’ni bosqichma-bosqich o‘tish 
mumkin. Birinchi holda, tub islohotlarni o‘tkazish, avvalgi tizimni va tarkib topgan 
iqtisodiy munosabatlarni birdaniga va batamom sindirish talab etilib, «karaxt qilib 
davolash» usuli («shokovaya terapiya») deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni 
bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor 
iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. Islohotlar tajribasi shuni 
ko‘rsatadiki, evolyutsion yo‘l kamroq ijtimoiy larzalarga olib keladi, ancha izchil va 
muqarrardir. 
Istiqlol yillarida jamiyatimiz hayotining barcha sohalarida tub islohotlar yuz 
berdi. Bu o‘zgarishlar iqtisodiy hayotimizni ham qamrab oldi. Respublikaning boy 
imkoniyatlari, geosiyosiy sharoitidan kelib chiqib, O‘zbekistonda demokratik 
huquqiy davlat barpo etish jarayonidagi eng muhim vazifalaridan biri bozor 
munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni barpo etish masalasi dastlabki kunlarning 
eng muhim vazifasi sifatida belgilandi.
O‘tish davrida bozor iqtisodiyoti tushunchasi, unga o‘tish zarurati, bozor 
iqtisodiyotiga o‘tishning «O‘zbekiston yo‘li» kabi masalalarning tub mohiyatini 
anglash eng dolzarb masalalaridan biri edi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning umumiyligi, masalan, xususiy mulkchilik, 
iqtisodiy jarayonlarni boshqarish va takomillashtirishda talab, taklif qoidalarining 
bir xilligi bo‘lishi bilan bir qatorda har bir mamlakatning o‘ziga xos 
xususiyatlaridan kelib chiquvchi yo‘li mavjuddir. Bunda uning xo‘jalik tuzilishi va 
shart-sharoitlari, joylashgan yeri, tabiati va iqlimi, milliy kelib chiqishi, urf-
odatlari, an’ana va milliy tavsifi va boshqa omillar sabab bo‘ladi. 
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, dunyodagi hamma mamlakatlar uchun 
maqbul bo‘lgan bir xil taraqqiyot yo‘li, bir xil andoza bo‘lishi mumkin emas.
Hozirda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning turli modellari mavjud bo‘lib, ular barcha 
mamlakatlarni bitta manzilga – erkin bozor iqtisodiyoti tizimiga olib keladi. 
Ammo, bozor munosabatlari shakllanishining sotsial-iqtisodiy, tarixiy, milliy va 
xalqaro sharoiti har xil bo‘lganligi tufayli, unga o‘tishning milliy xususiyatlari ham 
mavjud bo‘ladi. Shu nuqtayi nazardan biror mamlakatning taraqqiyot yo‘lini yoki 
taraqqiyot modelini borligicha qabul qilib bo‘lmaydi. Natijada o‘ziga xos yo‘lni 
tanlash muhim hisoblanadi. 
 
O‘zbekiston Birinchi Prezidenti Islom Karimovning iqtisodiy tizimni 
rekonstruksiya va modernizatsiya qilish strategiyasini ishlab chiqishdagi xizmatlari 

---

42 
katta bo‘ldi. Sobiq tuzumda amal qilgan va markazlashgan ma’muriy - boshqarish 
tizimiga asoslangan iqtisodiyot o‘zining hayotiy emasligini, aholining o‘sib 
boruvchi ehtiyojlarini ta’minlay olmasligini aniq ko‘rsatdi. Natijada mustaqillik 
yillarida mamlakat taraqqiyoti uchun O‘zbekistonda bozor munosabatlariga 
o‘tishning o‘ziga xos yo‘lini ishlab chiqish va bu yo‘lda tub islohotlarni belgilash 
zarurati yuzaga keldi. O‘zbekistonning taraqqiyot yo‘lini ishlab chiqishga Birinchi 
Prezidentimiz Islom Karimov boshchilik qildi. 
Islom Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992-yil 4- 
yanvardagi o‘n ikkinchi chaqiriq navbatdan tashqari IX sessiyasida so‘zlagan 
dasturiy nutqida hamda 1992-yil avgust oyida nashr etilgan «O‘zbekistonning o‘z 
istiqlol va taraqqiyot yo‘li» asarida 
O‘zbekistonning taraqqiyot yo‘lini har 
tomonlama puxta belgilab berdi. 
O‘zbekistonning 
o‘ziga 
xos 
taraqqiyot yo‘li Islom Karimovning 
keyingi asarlari, ma’ruza va nutqlarida 
yangi ma’no-mazmun bilan to‘ldirilib, 
aniqlashtirilib borildi. O‘zbekistonda 
ijtimoiy yo‘naltirilgan erkin bozor 
iqtisodiyotiga o‘tish modeli Islom 
Karimov tomonidan ishlab chiqildi. 
Besh tamoyilni o‘z ichiga olgan bu modelning mazmuni va mohiyati Prezidentning 
1993- yilda nashr etilgan «O‘zbekiston – bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga 
xos yo‘li» nomli asarida asoslab berildi.