Islom karimov

Umumiy ma'lumotlar

Nomi	Alyuminiy;
Formulasi	Al
Raqami	12, III-davr, IIIA guruh;
Atom xossalari
Atom massasi	26,9815386(8) m.a.b. (g/mol);
Elektron konfiguratsiyasi	[Ne] 3s^2 3p^1
Atom radiusi	143 pm;
Kimyoviy xossalari
Kovalent radiusi	121±4 pm;
Ion radiusi	(+3e) 51 pm;
Elektrmanfiyligi	1.61 (poling shkalasi bo‘yicha);
Elektrod potensiali	−1.66 V;
Oksidlanish darajasi	+3;
Ionizatsiya energiyasi (birinchi elektron)	577,5 kJ/mol; (5,984 eV);
Termodinamik xossalari
Zichligi (m.sh.)	2.6989 g/sm^3;
Erish harorati	660 °C, 933,5 K;
Qaynash harorati	2518,82 °C; 2792 K;
Erish issiqligi	10,75 kJ/mol;
Bug‘lanish issiqligi	284,1 kJ/mol;
Molyar issiqlik sig‘imi	24,35 kJ/(K·mol);
Molyar hajmi	10,0 mol/sm^3;
Issiqlik o‘tkazuvchanligi	(300 K) 237 Vt/(m·K);
Debay harorati	394 K;
Struktura panjarasi shakli	Chegaraviy konsentratsiyalangan;
Panjara parametrlari	4,050 Å

IV. Gidrotexnik inshootlarni ishlatishda antiseysmik choralar
Gidrotexnika inshootdagi Favqulotda vaziyat - muayyan hududdagi avariyaga olib kelishi mumkin bo`lgan. shuningdck. gidrotexnika inshootining avariyasi natijasida vujudga kelgan bo`lib, odamlar qurbon bo`lishiga, odamlar sog`ligiga yoki atrof Tabiiy muhitga zarar yelkazilishiga olib kelgan vaziyatdir.
Suv omborlaridagi, daryolardagi, kanallardagi gidrotexnika inshootning (GTI) buzilishi. Baland tog` ko`llarining urib ketishi natijasida suv bosishi, falokatlar va halokatlarga olib keladi hamda odamlar qurbon bo`lishiga. sanoat va qishloq xo`jalik obyektlarining ishini izdan chiqishiga. suv bosgan zonadagi aholining hayotiy faoliyati buzilishiga sabab bo`ladi va shoshilinch evakuatsiya tadbirlari o`tkazishni talab qiladi.
Respublikamizda gidrodinamik xavfli obyektlar (GXO) juda ko`p bo`lib. ular aholi va hudud - xatar manbayi hisoblanadi va muayyan sharoitda Favqulotda vaziyat o`chog`iga aylanib ketishi mumkin.
GXO - bu suv oqimi bo`ylab o`zidan oldingi va o`zidan keyingi suv sathlarida farq paydo qilib bcradigan inshoot yoki Tabiiy hosila. Bosim gidrotexnika inshoollari (sun`iy to`g`onlar) va Tabiiy to`g`onlar shular qatoriga kiradi.
Gidrotexnik xavfli obyektning asosiy elementlari.
bu daryo (kanal, irmoq va h.k.) ning bosim inshooti (to`g`on. shluz va h.k.) ga tutashib (tegib) turadigan qismi:
To`g`onlar sun`iy va Tabiiy bo`lishi mumkin. Sun`iy to`g`onlarni odamlar o`z extiyojlari uchun barpo etadilar. Bular GESlar, suv tortgichlar, irrigatsion tizimlar va boshqa obyektlarning to`g`onlari. Tabiiy to`g`onlar tabiat hodisalari (ko`chkilar, sellar. qor ko`chkilari, o`pirilishlar, zilzilalar va b.) ning ta`sirida hosil bo`ladi.
Tartiblash (to`g`rilash) inshootlari - suv oqib ketishi sharoitini hamma daryolar o`zani va qirg`oqlarini muhofaza qilish sharoitini yaxshilash uchun: ko`tarmalar, g`ovlar, qirg`oq mahkamlagichlar va h.k
baliq xo`jaliklari inshootlari - baliq o`tkazish va baliq boqish uchun. Har bir GTlda gidrotexnik qulf, ventil, g`ov, surma to`siq va h.k. singari maxsus uskuna-jihozlar va turli qurilmalar bo`ladi.
Birqancha vazifalarni bajarishga mo`ljallanib, birbutun qilib birlashtirilgan GTI majmui gidrouzellar deb ataladi.
Gidrotexnika inshootlaridagi falokatlarning sabablari va turlari.
GTI ga quyidagi ycmiruvchi kuchlar doimo ta`sir ko`rsatib turadi: suv oqimi. tebranish-zirillashlar, balchiq-cho`kindilar, o`zgaruvchan harorat, stalistik va dinamik kuchlar, mctall zanglashi, betonning suyuqlikka qorishib yuvilishi, yerning yuvilib ketishi va h.k.
Markaziy Osiyo hududida ma`lumotlarga ko`ra quyidagi GTI ishlab turibdi: Qayroqqum, Chordara, Toxtagul, Andijon, Karkidon, Tolimarjon, Nurek, Rag’un va boshqalar. O`zbekiston Respublikasida hozirgi paytda 18,9 mlrd. 700 mln m<sup>3</sup> suv sig`dira oladigan 53 suv ombori, daryo suvlarini viloyat va tumanlarga taqsimlab beruvchi 150 dan ortiq suv to`g`onlari, 28122 km uzunlikdagi magistral kanallar va boshqa zarur suv inshootlari mavjud. Harbiy holat sharoitida yoki favqulodda vaziyat jarayonida ular ma`lum xavf tug`diradilar. Masalan. Chorvoq suv omborida favqulodda vaziyat sodir bo`lib inshoot buzilsa. Tashkent viloyatini 25 km<sup>2</sup> maydoni suv ostida qolishi mumkin. natijada shu hududda joylashgan sanoat korxonalari moddiy zarar ko`radi.
Gidrotexnika inshootlarining ayrimlari katta shaharlar va yirik aholi yashash joylari yaqtida bo`lib, yuqori darajadagi xavfli obycktlardir.Bularning buzilishi juda katta hududlar, jumladan, shaharlar va aholi yashash joylarini suv ostida qolishiga olib kelishi mumkin, natijada shoshilinch evakuatsiya tadbirlari o`tkazilishini talab etadi. Shuningdek, o`sha joylar iqtisodiga juda katta zarar yctkazilishiga sabab bo`ladi.
Ko`lami va xarakteri qandayligiga qarab extimoli bor quyidagi FV bo`ladi: To`g`on buzilgandagi toshqin - suvning bir qismi to`g`ondan o`lib ketishi. Suv bosishi - hududning asta-sckin suv ostida qolishi.
Halokatli suv bosishi - to`g`on buzilib, uni urib kctgan suv hududni shiddat bilan tcz qoplab ketishi va toshqin sodir bo`lishi.
Shikastlovchi omillar va ko`rsatkichlar.
To`g`onni urib ketgan to`lqinning balandligi - 2 va 20 m. tezligi 3-100 km/ soat.
To`g`onni urib kctgan to`lqin cho`qqisi va old tomonining yclib ketish vaqti (to`lqin tezligiga va joyining qancha oraliqda ekaniga qarab).
Suv bosish zonasining chcgaralari (yer yuzasi relyefi qandayligiga qarab).
Suv bosishining maksimal va amaldagi chuqurligi (relyefning qandayligiga. to`g`onni urib kctgan to`lqinning balandligi qandayligiga qarab).
Suv bosish qancha davom ctishi (bir necha soatdan bir nccha kecha-kunduzgacha).
Halokatli suv bosishning shikastlovchi omillari va parametrlari suv omborining o`lchamlariga, to`g`onning balandligiga, urib kctgan to`lqinning tczligi va balandligiga. yer yuzasi qandayligiga va boshqa sharoitlarga bog`liq bo`ladi.
Suv bosish zonasi - hududning GT1 ga tutash va suv tagida qolishi mumkin bo`lgan qismi.
Gidrotexnika inshooti bilan bog`liq halokatlar va falokatlarning sodir bo`lishini oldindan taxminlash va unga baho bcrish chora-tadbirlari.
Hamma GXO va ehtimol bo`lgan suv bosish zonalari haritalarga (rejalarga. sxemalarga) tushirilib. tcgishli shikastlovchi omillar va ko`rsatkichlar ko`rsatiladi.
Bu hujjatlar FV boshqarmalari va bo`limlarida, shuningdek, GTI (GXO) ni quruvchi va ularni ishlatuvchi vazirliklar (idoralar) da va ularning joylardagi bo`linmalarida turadi.
Oldindan taxminlashda falokat (halokat) ning chtimolligi, ko`lami va xarakteri hisobga olinadi.
Quyidagilar natijasida suv urib kctishi (buzilishlar, avariyalar) yuz bcrishi mumkin: Tabiiy ofatlar (zilzilalar. o`pirilishlar. ko`chkilar, jalalar, dovullar, qorlar yalpi erishi,
toshqinlar va h.k.);
obyekt qurilmalarida yo`l qo`yilgan xatolar (loyihalash. qurilish); ishlatish qoidalari buzilishi;
qo`poruvchilik, tcrroristik ishlar, jangovar harakatlar va h.k. Gidrotexnika inshootidagi falokat oqibatlari:
GTI shikastlanishi yoki buzilishi hamda ozroq yoki uzoq vaqt o`z vazifasini bajarmay qo`yishi.
Urib kctgan to`lqin odamlarga shikast yctkazishi va turli obyektlarni (inshootlarni buzib yuborishi.
3. Hududni suv bosib. mol-mulkka, yer, hosil, ekin, inshoot. imorat va boshqa infrastrukturalarga moddiy zarar
bo`lishi mumkin bo`lgan falokatlarning xarakteri va ko`lami quyidagi omillarga bog`liq:
GTI ko`rsatkichlari (suvning hajmi, to`g`onning balandligi, qurilmasi, chidamliligi va h.k.);
yer yuzasi relyefi, o`simliklar, qurilishlar va h.k.;
yil fasli, kecha-kunduz vaqti, ob-havo sharoiti va h.k.;
muhofaza inshootlari (aylanma kanallar, tashlamalar, ko`tarmalar va h.k.) mavjudligi;
FV bo`lishi extimoliga ishlab chiqarish obyektlarini va aholining tayyorgarlik ko`rganligi.
Oldindan taxminlashda birlamchi shikast omillari va ularning oqibatlaridan tashqari quyidagi ikkilamchi omillar ham hisobga olinadi:
Oldindan taxminlashda, shuningdek, ko`lamiga qarab ko`rilishi mumkin bo`lgan quyidagi zararlar ham hisobga olinadi:
aholi orasidagi talofatga (halok bo`lganlar, bedarak yo`qolganlar, shikastlanganlar, boshpanasiz qolganlar va h.k.) qanchaligini hisoblab baho beriladi;
moddiy zararga (buzilgan, shikastlangan, ishdan chiqqan obyekt va inshootlar) qanchaligini hisoblab, shuningdek. pul bilan hisoblab baho beriladi, bundan tashqari, bevosita va bilvosita zararlar (ishlab chiqarishga aynan shu halokat yctkazgan ziyon va shikastlanganlarni ta`minlash xarajatlari hisoblab chiqiladi.
xom ashyo, yoqilg`i, ovqat mahsulotlari, chorva ozuqalari, sanoat mahsulotlari, o`g`itlar va h.k. yo`qotilishi va buzilib qolishi;
xavfsiz joylarga aholini vaqtincha cvakuatsiya qilish va moddiy boyliklarni tashish xarajatlari;

• 
  hosildor qatlam yuvilib kctishi va tuproq ustiga balchiq cho`kib qolishi .
  
• 
  mahsulotlarini, kiyim-kechak, dori-darmon, qurilish materiallari, texnika, chorva ozuqalari va boshqa odamiylik yordamlarini sotib olish va shikast topgan joylarga yetkazib berish xarajatlari;
  

sanoat va qishloq xo`jalik mahsulotlarini tayyorlashni kamayishi hamda lqtisodiyotning rivojlanish sur`atini pasayishi;
mahalliy aholining tirikchilik sharoitini yomonlashuvi; suv bosish extimoli bor zonadagi hududdan ratsional fovdalanishning iloji yo`qligi;
shuningdek aniq mahalliy sharoitga bog`liq boshqa noqulay omillar: Halokatli suv bosgandagi sharoitga baho berish tartibi

1. 
   Dastlabki ma`lumotlarga aniqlik kiritish:
   

GTI ga va undagi avariyaga tavsif berish (vaqti, ahvoli va h.k.).