Issn №2078 6042 azərbaycan respublikasi кənd тəSƏRRÜfati naziRLİYİ аqrar elm məRKƏZİ

Açar sözlər: kənd təsərrüfatı, milli mühasibat uçotu standartları, mühasibat uçotunun beynəlxalq standartları, mühasibat uçotu
Hər dövlətin qarşısında duran ən vacib vəzifələrdən biri əhalisinin təhlükəsiz ərzaq məhsulları ilə etibarlı təmin edilməsi məsələsi olmuşdur və bu məsələ hal hazırda da öz aktuallığını itirməmişdir. Bu məsələdə ən əhəmiyyətli məqam ərzaq təhlükəsizliyinin kənd təsərrüfatının inkişafı səviyyəsindən bilavasitə asılı olmasıdır. Belə ki, elmi texniki yeniliklərin kənd təsərrüfatına tətbiqi yüksək məhsuldarlıq və nəticədə əhalini fasiləsiz, keyfiyyətli ərzaq məhsulları ilə təmin olunması deməkdir.

Bu konteksdən çıxış etsək görərik ki, müasir yeniliklərin Azərbaycana gətirilməsi digər məsələlərdə də müasirləşməni və onun bütün gərəkli tərəflərinin iqtisadiyyata nüfuz etməsini məcbur etməkdədir. Göründüyü kimi iqtisadiyyatin güclü inkişafı onun güzgüsü sayılan mühasibatlıq sahəsinin də inkişafını tələb edərək həm kəmiyyət həm keyfiyyət baxımından dəyişməni labüdləşdirir. Bəzən bu dəyişmələr mühasibat uçotu sisteminin bəzi məqamlarda böyük fərqlər yaratmasa da bəzən əksər hissələrin köklü dəyişməsini tələb etməkdədir.

29 iyun 2004-cü il tarixdə "Mühasibat uçotu haqqında"  Azərbaycan Respublikasının Qanunu, “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2005-ci il 7 fevral tarixli 192 nömrəli Fərmanı, 2005-2008-ci illərdə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının tətbiqi üzrə Proqramın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı və digərləri Azərbaycan Respublikasında mühasibatlıq işinin müasirləşdirilməsi yolunda əvəzsiz addımlar sayılmaqdadır.

Xüsusilə də əksər Milli Mühasibatlıq Standartlarının Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları Standartlarından əsaslı surətdə fərqlənməməsi beynəlxalq maliyyə (mühasibatlıq) mühitinə keçidin asanlaşdırılması yolunda tərəfimizdən düşünülmüş addım kimi qiymətləndirilir.

İstənilən uçot sistemi sürətli inkişaf yolunu seçən ölkələrdə həmişə çətinliklərlə üzləşir desək yanılmarıq. Belə ki, fərqli prinsiplərə əsaslanan uçot sistemindən müasir prinsiplərə və güclü maliyyə (mühasibatlıq) ənənəsinə malik müasir dünyəvi mühasibatlıq sisteminə keçid, əlbəttə ki, problemlərsiz ötüşməyəcəkdir. Azərbaycan Respublikasında “Mühasibat Uçotu haqqında Qanun”un qüvvəyə minməsi, Milli Mühasibat Standartlarının tətbiqi, Beynəlxalq qanun və prinsiplərin üstünlüyü fonunda bu uyğunsuzluqlar xeyli dərəcədə yumşaldılmış, lakin hələ də tam həllini tapmamışdır. Xüsusilə də kənd təsərrüfatı sferasında olan təbii amillərdən asılı olma, əmək, əmək aləti və əmək cisminin spesifikası, iqtisadiyyatın digər sahələrindən daha həssas olmasını deməyə əsas verir ki, bu sahə üzrə məlumatların dəqiq təqdim edilməsi, hesabatlıq məsələləri, uçot qaydaları və bu qaydalardan irəli gələn digər məsələlər daim həssaslıqla araşdırılmalı, oxşar sistemlərin üstün tərəfləri tam öyrənilərək Milli Mühasibatlıq Standartları vasitəsi ilə kənd təsərrüfatı sahəsinə təqbiq edilməlidir.

Qeyd etdiyimiz kimi bu keçid prosesində dövlətlər mühasibatlıq sahəsində dəqiq və əhatəli uçot konsepsiyasına malik olmalıdırlar. Əks halda tam araşdırılmamış və mövcüd maliyyə (mühasibatlıq) mühitini nəzərə almadan Beynəlxalq Mühasibat Hesabatı Standartlarına keçid məsələsi gündəmə gəlir. Biz hesab edirik ki, keçmiş postsovet respublikalarından biri olduğumuza görə Beynəlxalq Mühasibat Hesabatı Standartlarına keçidi Milli Mühasibatlıq Standartlarının vasitəçiliyi ilə aparılması dövlətimizin uçot konsepsiyasında ən uğurlu addımlarından biridir. Ümumiyyətlə konsepsiya anlayışı hər hansı bir hadisənin, prosesin müəyyən üsulla mənimsənilməsi, əşyaya əsas nəzəri diqqətin yetirilməsi, onların müntəzəm işıqlandırılması üçün rəhbəredici quvvə kimi başa düşülməkdədir. Müasir şəraitdə mühasibat uçotunun konsepsiyası mühasibat uçotunun nəzəri əsasını işləyib hazırlamağı və həyata keçirməyi nəzərdə tutur. Bəzi görkəmli maliyyə ekspertlərinin rəyinə əsaslansaq, Azərbaycanda mühasibat uçotunun konsepsiyası bazar iqtisadiyyatına istiqamətlənməklə xarici ölkələrin təcrübəsindən yararlanmış, beynəlxalq uçot və hesabat prinsiplərinə, elmin və texnikanın son nəaliyyətlərinə uyğun hazırlanmışdır.[2]

Lakin əfsuslar olsun ki, nəzəri məsələlərin həllində əvəzsiz sayılan milli mühasibatlıq konsepsiyası müddəaları hələ ki, praktikaya tam tətbiq edilməmişdir. Bunun bir sıra səbəbləri var:

• 
  Beynəlxalq Mühasibatlıq Standartlarına cavab verən əlaqədar dövlət orqanlarında hesabatlıq sistemlərinin tam müasir cavablara uyğunsuzluğu;
  
• 
  Vergilər Məcəlləsinə görə aktiv, öhdəlik, kapital, xərclər və gəlirlərə olan fərqli yanaşma;
  
• 
  Göstərilmiş sahələr üzrə Beynəlxalq Mühasibatlıq Standartlarına cavab verə biləcək kifayət qədər mütəxəssilərin olmaması;
  
• 
  Müasir maliyyə (mühasibatlıq) düşüncəsinin və mühitinin tam formalaşmaması. Bu işdə alı və orta ixtisas məktəblərinin rolu nə qədər böyük olsa da müasir mühasibatlıq praktikasına uyğun tədrislə məşğul olan müəllim kontingentinin azlığı hələ yaxın zamanlara məsələnin tam həll olunmaması deməkdir.
  
• 
  Beynəlxalq Maliyyə Hesabatı Standartları və ya Milli Mühasbatlıq Standartları ilə əlaqədar mövcüd maliyyə (mühasibatlıq) mühitimizə uyğun dərslik və dərs vəsaitlərinin həmçinin, köməkçi materialların olmaması. Mövcud olan ədəbiyyatın isə ya səlis (dəqiq) tərcümə edilməməsi, ya subyektiv fikirlərə söykənmiş təhlillərlə zəngin ya da ümumiyyətlə kənd təsərrüfatına aidiyyatı olan sahələr çox zəif və yaxudda çox mürəkkəb dildə hazırlanmasıdır.
  
• 
  Milli Mühasibatlıq standartlarına cavab verə biləcək vahid standart hesabat forması olmalıdır ki, hər bir təsərrüfat subyekti fərqli dövlət qurumlarına həm məlumat verdikdə, həm də məlumat qəbul etdikdə fərqli yanaşmasın. Məsələn Statistik hesabatlarda hər hansı xərc və ya gəlir maddələri digər sahə üzrə ya heç yoxdur və ya başqa maddələrdə əks edilmişdir.
  

Ancaq bununla belə Maliyyə Nazirliyinin təşəbbüsü ilə müvafiq tədbirlər görülməkdədir. İstər internet səhifəsi ilə istərsədə digər vasitələrlə göndərilən məktubların cavablandırılması, milli və beynəlxalq mühasibatlıq standartlarının saytda yerləşdirilməsi və onlara şərhlərin əlavəsi tərəfimizdən alqışlanır. Ancaq çox istərdik ki, bu məsələlər daha da inkişaf etdirilsin və mühasibatlıqla əlaqəli hər hansı sualların cavablandırılmasında Vergilər Nazirliyinin rəsmi interaktiv saytına alternativ bir internet resursu yaradılsın.

Hazırda kənd təsərrüfatında Milli Mühasibatlıq Standartların tətbiqi sahəsində hüquqi baza kimi maneə yarada biləcək ciddi bir hal olmasa da ümumilikdə mövcud standartların tətbiqində problemlər mövcudluğunu qorumaqdadır. Bələ ki, hətta bəzi mütəxəssislər belə “Kənd Təsərrüfatı üzrə” kommersiya təşkilatları üçün 28 №-li Milli Mühasibat Uçotu standartını kənd təsərrüfatı üzrə bütün mühasibatlıq sahələrini əhatə edən standart kimi tanımaqdadır. Halbuki bu standartın kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə əlaqəsi olsa da;

- bioloji aktivləri

- məhsul yığımı anında kənd təsərrüfatı məhsullarını

- bioloji aktivlər ilə əlaqəli hökumət subsidiyaları məsələlərində tətbiqi nəzərdə tutulmuşdur.

Baxmayaraq ki, bilavasitə torpaq kənd təsərrüfatında əsas amil sayılir hətta, torpaq üzrə uçot standartı belə başqa standartla “Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə” 7 №-li və “Daşınmaz əmlaka investisiyalar üzrə” 27 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartlarla tənzimlənməlidir.

Eynilə istər qeyri maddi aktivlər (bax “Qeyri-maddi aktivlər üzrə” 12 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı ilə), istərsə də digər mühasibatlıq əməliyyatları bu əməliyyatların təbiətinə uyğun standartlarla tənzimlənməlidir. Buradan görünür ki, istənilən kənd təsərrüfatı üzrə kommersiya təşkilatı bütün standartları bilməli və bu əsasda da uçotun qurulmasını təşkil etməlidir.

Standartların kənd təsərrüfatına tətbiqinin araşdırılmasında əsasən aktiv və öhdəliklərin tanınma və qiymətləndirilməsi məsələsinə toxunmaq istərdik. Belə ki, bioloji aktivlərin tanınması birbaşa konseptual əsaslarla tənzimlənmiş və bütün standartlarda keçərli olan aktivlərin tərifi ilə üst- üstə düşür:

a) muəssisə keçmiş hadisələr nəticəsində, aktivə nəzarət edirsə;

b) aktivlə əlaqədar olan gələcək iqtisadi səmərələrin muəssisəyə daxil olacağı ehtimaldırsa;

c) aktivin ədalətli və ilkin dəyərləri etibarlı olaraq qiymətləndirilə bilərsə.

Ancaq bioloji aktivlərin və bioloji aktivlərdən əldə edilmiş kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətləndirilməsi daha mürəkkəb və “mahiyyətin formadan üstünlüyü” prinsipinə uyğun bir məsələdir. Belə ki, kənd təsərrüfatı üzrə aidiyyatı standart həm milli, həm də beynəlxalq mühasibat standartlarda əsasən aşağıdakı kimi qiymətləndirmə tələb etməkdədir;

- bioloji aktiv ilkin tanınmada və hər balans hesabatı tarixində, satışa hazır anda qiymətləndirilmiş dəyər çıxılmaqla, özünün ədalətli dəyərində qiymətləndiriləcəkdir.

- müəssisənin bioloji aktivindən əldə edilmiş kənd təsərrüfatı məhsulu, məhsul yığımı anında və satışa hazır anda qiymətləndirilmiş dəyər çıxılmaqla özünün ədalətli dəyəri ilə qiymətləndiriləcəkdir.[4]

Göründüyü kimi bioloji aktiv və ya kənd təsərrüfatı üçün fəal bazar mövcuddursa, həmin bazarda qoyulmuş qiymət həmin aktiv üçün ədalətli dəyərin muəyyən edilməsində məqbuldur. Bəs onda ədalətli dəyəri müəyyənləşdirən iki və daha artıq fəal bazar mövcuddursa? Onda biz həm ədalətli dəyər həm də fəal bazar anlayışlarını bilməliyik. Belə ki, Ədalətli dəyər - bir-birindən asılı olmayan, yaxşı məlumatlandırılmış və bu cür əməliyyatları həyata keçirməkdə maraqlı olan tərəflər arasında əməliyyatların icrası zamanı aktivlə əvəz edilməsi və ya öhdəliklərin əvəzində ödənilməsi mümkün olan vəsaitlərdir.[4]

Fəal bazar isə ancaq aşağıdakı şərtlərə cavab verən bazar nəzərədə tutulur:

a) bazarda alınıb-satılan mallar eyni tiplidir;

b) hazır alıcı və satıcı tapmaq hər an mümkündür;

c) qiymətlər hamı üçün məlumdur. [41 saylı Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartı “Kənd təsərrüfatı” maddə 8]

Deməli hər iki anlayış məcbur edirdir ki, bazarda ədalətli dəyərin formalaşmasında potensial alıcı və potensial satıcı faktorları olmalıdır. Bizi maraqlandıran iki və daha artıq fəal bazar mövcudluğu şəraitində ədalətli dəyərin formalaşdırılmasında olan məsələdir. İlk görnüşdə bu sadə həll oluna bilər. Satıcı onu qane edən bazarda məhsulunu satar. Ancaq bu ədalətli dəyərin hesablanmasında məqbuldurmu? “Kənd Təsərrüfatı üzrə” kommersiya təşkilatları üçün 28 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının 12-ci maddəsində göstərilir ki, “Aktivin ədalətli dəyəri onun carı yeri və şəraitinə əsaslanır. Nəticə etibarilə, məsələn, münasib bazarda iri buynuzlu mal-qaranın qiyməti, bazara daşınma və digər xərclər çıxılmaqla, onun fermadakı ədalətli dəyəridir.” Deməli, əgər müəssisənin iki fəal bazara çıxışı varsa, onda muəssisə istifadə edəcəyi gözlənilən bazarda mövcud olan qiyməti istifadə edəcəkdir. Bu isə o deməkdir ki, artıq satıcı ona əlverişli bazara üz tutur. Hesab edirik ki, ədalətli dəyərin hesablanmasında bu cür yanaşma o halda olmalıdır ki, bu fəal bazar nə “tələb bazarı”, nə də “təklif bazarı” olmamalıdır. Əks halda fəal bazar anlayışlarını tam ödənilsə də, ədalətli dəyər anlayışlarında olan “....bir-birindən asılı olmayan, yaxşı məlumatlandırılmış və bu cür əməliyyatları həyata keçirməkdə maraqlı olan tərəflər...” ifadəsi uyğunluq təşkil etməzdi.

Kənd təsərrüfatında bəzi bioloji aktivlər və kənd təsərrüfatı məhsullarının ədalətli dəyərdə qiymətləndirilməsi bəzi hallarda çətinliklər yaradır. Məsələn, tinglərin satışı, balıq vətəgələrində olan məhsulların qiymətləndirilməsi, real bazara malik olmayan spesifik heyvandarlıq (dəvəçılık, arıçılıq, dovşançılıq fermaları və s.) üzrə qiymətləndirmələr buna misal ola bilər. Bu çətinliklərin aradan qaldırılması ilə əlaqədar olaraq “Kənd Təsərrüfatı üzrə” kommersiya təşkilatları üçün 28 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının 21-ci maddəsində göstərilir ki;

“Əgər fəal bazar mövcud deyilsə, o zaman müəssisə ədalətli dəyərin müəyyən edilməsi üçün, aşağıda göstərilənlərdən birindən və ya bir necəsindən mümkün olanını istifadə edəcəkdir: