Issn №2078 6042 azərbaycan respublikasi кənd тəSƏRRÜfati naziRLİYİ аqrar elm məRKƏZİ

Ключевые слова: метод, механизм, приоритет, экономические интересы, теории
Государство, участвуя в интеграционных процессах, учитывает не только собственные интересы, но и интересы мирового хозяйства. Соответственно учет интересов, предусматривает необходимость их согласования как на мировом уровне, также требует регулирования процессов и на региональном уровне. Рассматривая текущие, среднесрочные и долгосрочные приоритеты экономического развития страны, необходимо учитывать и тот факт, что сами государственные приоритеты могут подразделяться на региональные приоритеты, или же сами регионы самостоятельно могут формировать и реализовывать свои, специфические приоритеты развития, независимые от государственных приоритетов. «Проблема соединения интересов государства и его территориальных частей существует в большинстве стран давно и выработаны некоторые общие принципы и конкретные механизмы результативных действий в этой области» (3, стр.443). Формирование приоритетов региона и определение механизмов их реализации зависит от того, насколько она сложная, многофункциональная система. В своих исследованиях Р.Г.Маннапов и Л.Г.Ахтариева пришли к выводу, что к данному времени сложились и получили признание четыре основные парадигмы региона: регион-квазигосударство, регион-квазикорпорация, регион - рыночный ареал, регион-социум (1, стр.12). Как видим разные парадигмы влекут за собой и разные подходы к определению приоритетов. То есть сам процесс формирования приоритетов непосредственно будет зависеть от определения роли региона. Но насколько регион одновременно хорошо выполняет задания предназначенные данными парадигмами? На данный вопрос можно ответить исходя из требований времени. На конкретном промежутке времени, когда усиливается требования либерализации, регион, его роль для страны приобретают иное значение и дают возможность рассматривать его как квазигосударство. Это исходит из желания ускорения процессов децентрализации и повышения самостоятельности регионов. При этом приоритетами регионального развития могут стать:

• 
  определение функций региональной власти и механизмов взаимодействие с центральными органами власти;
  
• 
  определение источников финансовых ресурсов и возможностей самофинансирования, снижение финансовой зависимости от центра;
  
• 
  регулирование экономики региона местными законодательными нормативно-правовыми актами, административными и экономическими методами;
  
• 
  расширение возможностей участия во внешнеэкономической деятельности государства, самостоятельного заключения международных договоров и т.п.
  

Как видим, регион в данном случае, при принятии решений, выступает как независимое звено, но при этом является неотъемлемой частью всей государственной системы и его интересы не должны противоречить интересам государства. Именно данный процесс широко рассматривается в правовых актах, политических решениях. Регион, имея определенный статус самостоятельности, не может ущемлять интересы государства. Например, в федерациях - это республики, в унитарных государствах – это автономные округа. Здесь интересы региона больше имеют институциональную направленность и соответственно, механизмами его функционирования выступают прямые, административно-правовые методы самоорганизации и регулирования.

При рассмотрении региона-квазикоркорпорации внимание больше уделяется на экономические интересы региона. Так как он, выступая как субъект хозяйственной деятельности, заинтересован в материальной, ресурсной, инфраструктурной обеспеченности. Основными приоритетами и требованиями выступают: создание благоприятной инвестиционной, налогово-кредитной среды. Регион, рассуждая как корпорация, вовлекаясь в конкурентные отношения, старается создать более благополучную деловую среду на своей территории и соответственно получить больше выгоды от конкурентной борьбы не только внутри страны, но и за ее пределами. Так как «регион-это целостная система со своей структурой, функциями, связями с внешней средой» (4, стр.56), то «… особый интерес представляет вопрос о диалектической взаимосвязи между экономическими отношениями внутри отдельных стран и тенденциями их развития в международной сфере. Основной традиционный вывод в этом контексте состоит в том, что изменения в экономических отношениях всегда являются результатом развития производительных сил, хотя и таким, который, в свою очередь, оказывает активное обратное влияние на производительные силы» (2, стр. 18). Создавая благоприятную инвестиционную среду, регион может конкурировать или же сотрудничать с транснациональными корпорациями, стать непосредственным участником глобализации экономики. Поэтому интересы региона больше имеют экономическую направленность и соответственно, здесь используются экономические, косвенные методы регулирования, то есть больше рыночные механизмы функционирования, нежели административные.

Подход к региону как рынку, имеющему определенные границы (ареал), акцентирует внимание на общих условиях экономической деятельности, таких как предпринимательский климат, и особенностях региональных рынков различных товаров и услуг, труда, информации, знаний и т.д.(1,стр.13) Созданная активность предпринимательской деятельности в регионе, защита местных продуктов и товаров, а также интересов производителей возможно на основе как экономических, так же и административных методов. Используя разные механизмы этих методов, государство через субъекты региональных рынков реализовывает национальные интересы.

Решение социальных проблем, социальное обеспечение и благополучие, защита и социальная помощь являются основными направлениями государственной деятельности и являются частью национальных интересов. Именно рассматривая регион как социум, проблемы социальной жизни регионов выдвигает на первый план проблемы безработицы, образования, здравоохранения, обеспечения жильем, демографические, миграционные проблемы и т.д. Данная проблема всегда была охвачена государственным вниманием и по данному вопросу существует множество научных исследований. Но мы хотели бы сосредоточить внимание на механизмах решения социальных проблем регионов. В основном эти проблемы решаются как административными, экономическими, так же институциональными механизмами. Здесь часто используются механизмы не регулирования и стабилизации, а механизм компенсации. Охватывая большую часть внимания населения, социальные проблемы требуют быстрого вмешательства, так как могут перерасти до политических проблем и стать неконтролируемыми. В этом и заключается их обособленность.

Если учитывать тот факт, что сегодня все эти подходы используются в сочетании друг с другом, и даже к ним присоединились и такие подходы, как регион-подсистема информационного общества, регион - свободно-экономическая зона и т.д., то встает вопрос: а какими механизмами развития конкретно обеспечиваются приоритеты регионов при реализации национальных экономических интересов?

Рассматривая разные теории регионального развития, таких как теория регионального воспроизводства (5, стр.106), теория «полюсов роста» (4, стр. 216), теория экономического ядра, теория территориальной диффузии инноваций, теория жизненного цикла (8, 142-143), теория местного роста (9, стр.187), теория камулятивного роста, теория адаптации регионов можно сделать вывод о том, что все эти теории рассматривают региональное развитие с материальной точки-зрения. Но современный мир старается развивать нематериальное производство, то есть соответствовать к условиям постиндустриального общества, информационного общества или же общества знаний. Именно эта идея рассматривается современными теоретиками как решение многих поставленных задач перед страной, и соответственно регионов, как территориальной, экономическо-структурной части страны. Если рассматривать методы управления регионов и их развития в данных теориях и во многих других научных трудах, то их можно сгруппировать нижеследующем виде:

• 
  административные методы, которые сами делятся на нормативно-правовые, организационно-распорядительные механизмы;
  
• 
  прямые методы, в основном это программно-целевые методы, методы планирования, прогнозирования, метод государственных заказов и наконец, использование механизма государственного предпринимательства, через государственные предприятия;
  
• 
  институциональные методы, к ним относятся организационно-структурные, маркетинговые, проектные, бенчмаркетинговые механизмы;
  
• 
  экономические методы, к которым можно отнести такие механизмы, как бюджетно-налоговые, финансовые, инвестиционные, денежно-кредитные, таможенно-тарифные;
  
• 
  социально-психологические методы, в том числе, воспитательные;
  
• 
  информационно-коммуникационные методы.
  

Все эти методы и их механизмы могут быть использованы как отдельно, так же и в сочетании. В связи с условиями развития, требованиями к развитию регионов, в зависимости от поставленных целей и задач, быстроты их решения выбирается метод и механизм управления и регулирования. Изучение теоретических основ и практической системы управления нам дает право характеризовать региональное управление и использованные ею методы по следующим признакам:

• 
  рациональная реализация потенциала региона возможно только при гибкой, адаптивной и маневренной системе методов и механизмов;
  
• 
  внедрение стратегического планирования и программно-целевого метода позволяет устранить существующие проблемы регионов за короткие сроки и их соответствию требованиям времени и национальным интересам;
  
• 
  комплексность охвата решаемых проблем сокращает финансовые расходы, экономит трудовые, природные ресурсы и время;
  
• 
  эффективное использование новых инструментов регулирования и менеджмента позволяет устоять конкуренции, быстро реагировать и адаптироваться к меняющимся условиям;
  
• 
  рациональное построение организационной структуры, усиление горизонтальных связей усиливает устойчивость регионов, поддержки и стимулированию деловой активности;
  
• 
  разрешения социальных проблем и рациональное использование трудовых ресурсов, активизация творчества, инициативы, способностей знаний регионального населения позволить быстрее интегрироваться в мировое сообщество и устойчиво развиваться в условиях глобализации.
  

ЛИТЕРАТУРА
1. Р.Г.Маннапов, Л.Г.Ахтариева. Организационно-экономический механизм управления регионом: формирование, функционирование, развитие: монография.- М.: КНОРУС,2008,стр.11-12,185. 2. Гаджиев Ш.Г. Азербайджан на пути к мировому сообществу: стратегия внешнеэкономического развития. Киев, «Ескпресс-обява», 2000. 3. Бабашкина А.М.. Государственное регулирование национальной экономики. Уч. пос. М.Финансы и статистика,2004 4. Самофалова Е.Ф.Государственное регулирование национальной экономики. Учеб. пособие. М.. КНОРУС,2006 5. Фетисов Д.Д., Орешин В.П. Региональная экономика и управление. Учеб. М.ИНФРА-М,2007 6. Гладкий Ю.Н., Чистобаев А.И. Регионоведение. Учеб. М.Гардарика,2002 7. Щедровицкий П.Г. Формула развития. Сборник статей1987-2005гг. М. Архитектура-С.,2005

Əlaqə:

[e-mail]


İqtisadi inkişaf mexanizmində regional prioritetlər milli iqtisadi maraqların reallaşdırılması kimi
Hacıyeva N.Q.
XÜLASƏ
Regional prioritetlərin vəzifələrini həyata keçirən zaman milli iqtisadiyyatın inkişafının təmini məsələlərini nəzərə almaq zəruridir.Məhz yığılmış ümumiqtisadi, sahələrarası, sahə daxili iqtisadi inkişaf disproposiyaların öhdəsindən gəlmək, regional idarəetmə sisteminin yenidən qurulması, idarəetmə qərarlarına modernləşdirmə tədbirlərinin daxil edilməsi və tətbiqi Azərbaycan regionlarının iqtisadi inkişafının cari prioritetləri sayılır. Prioritetlər bilavasitə regional inkişafın idarə edilməsi və tənzimlənməsi metod və mexanizmləri vasitəsilə reallaşır.Bu metod və mexanizmlərin müasir şəraitdə düzgün istifadə edilməsi problemlərinin həlli yalnız elmi araşdırmalara əsaslanmalıdır ki, bu da məqalənin elmi və praktiki əhəmiyyətinin təyin edir.

Açar sözlər: üsul, mexanizm, prioritet, iqtisadi maragları, nəzəriyyə
Regional priorities in the mechanism of economic development as realisation of national economic interests
Hajieva N.G.

SUMMARY
At realisation of problems of regional priorities it is necessary to consider questions of maintenance of development of national economy. Overcoming collected общеэкономических, interbranch and intrabranch disproportions of economic development, reorganisation of system of a regional government, application and introduction in action of modernising measures in administrative decisions are a current priority of economic development of regions of Azerbaijan. Priorities are realised directly by methods and mechanisms of management and regulation of regional development. Depending on priorities and the purposes, methods of their achievement differ also. To solve problems of correct use in modern conditions of these methods and mechanisms it is possible, only leaning against scientific researches that defines an urgency and the practical importance of article.

Key words: a method, the mechanism, a priority, economic interests, theories
Rəyçi:

Həmidova M.Y.

“İqtisadiyyat və idarəetmə”

kafedrasının dosenti, i.e.f.d.

Az.ETKTİ və Tİ, Elmi Əsərləri 2013/1 səh.125-132
İDARƏETMƏ VƏ KADR TƏMİNATI
UOT 339.14 (479.4)
Ərazi üzrə pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin və satışın idarə edilməsi texnologiyasının tədqiqi
Həsənov Anar Cavanşir oğlu

Az.DİU - nun dissertantı
XÜLASƏ
Bu və ya digər sistemin sosial-iqtisadi formasiyasından asılı olmayaraq, pərakəndə əmtəə dövriyyəsi ticarət sahəsinin ən mühüm göstəricisi kimi çıxış edir, çünki məhz bu göstərici iqtisadi və sosial amillərin mürəkkəb məcmusunun fəaliyyətini əks etdirir. Onların təsiri ölkənin müxtəlif regionlarında özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir və bu da öz əksini bilavasitə Respublika Prezidenti İ.H.Əliyev tərəfindən təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının regionlarının 2009-2013-cü illər üzrə sosial-iqtisadi inkişafı proqramında öz əksini tapmışdır [1].

Məqalədə qeyd olunur ki, pərakəndə əmtəə dövriyyəsi və idarəetmə texnologiyasının satışla qarşılıqlı əlaqəsi aydındır, çünki pərakəndə əmtəə dövriyyəsi göstəricisi məhz əmtəə satışına əsaslanır.

Açar sözlər: əmtəə dövriyyəsi, satış idarəedilməsi, texnologiyanın idarəedilməsi, ərazi əmtəə dövriyyəsi.

Giriş

Pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin inkişafı iqtisadi qanunların fəaliyyəti ilə müəyyən olunur, ölkə iqtisadiyyatında baş verən sosial-iqtisadi prosesləri əks etdirən öz spesifik qanunauyğunluqlarına malikdir. Pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin mühüm qanunauyğunluqları sırasına onun hər tərəfdə, daimi olaraq artması, əmtəə dövriyyəsinin artım templəri ilə istehsalın artım templəri arasında sıx qarşılıqlı əlaqə, əmtəə dövriyyəsinin regional qeyri-bərabər paylanması, verilmiş göstəricinin miqrasiya proseslərindən asılılığı, şəhər və kənd əhalisinin adam başına düşən orta əmtəə dövriyyəsinin xüsusiyyətləri, iqtisadiyyatda çoxukladlılığının nisbəti, pərakəndə əmtəə dövriyyəsi göstəricisinin struktur dəyişiklikləri, tələb və təklifin balanslaşması və s.

1. Satışın idarə edilməsi. Satışın idarə edilməsi texnologiyasının xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, satışın təkmilləşdirilməsi pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin inkişafının yuxarıda göstərilən qanunauyğunluqları üzərində qurulmalı və onlara istinad etməlidir.

Ancaq, bu bölmədə əsas diqqət pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin ərazi təhlilinə veriləcəkdir. Bu öz əksini regional satış bazarlarının, əmtəələrin son satışının formalaşması və fəaliyyətində və satışın idarə edilməsində müasir texnologiyanın tətbiqində tapır.

Təbii ki, satışın idarə edilməsi texnologiyası məsələlərini təhlil edərkən Azərbaycan Respublikasının istehlak bazarının əsas göstəricilərinin dərindən təhlili aparılmalıdır (bax, cədvəl 1).

Yalnız 2005-2010-cu illər ərzində pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin və əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin ümumi həcmi 5582,9 mln.manatdan 18404,0 mln.manata qədər və ya 3,3 dəfə artmışdır. Eyni zamanda bu göstəricinin illik indeksi aşağıdakı şəkildə olmuşdur: 2005-ci il – 115,2%; 2006-cı il – 118,4%; 2007-ci il – 118,9%; 2008-ci il – 118,8%; 2009-cu il – 109,9%; 2010-cu il – 109,4%. Bir sözlə, tədqiq edilən dövr ərzində respublikanın istehlak bazarı kifayət qədər yüksək templərlə inkişaf etmişdir.

Eyni zamanda istehlak bazarının strukturu da dəyişmişdir. 2005-2010-cu illər ərzində pərakəndə əmtəə dövriyyəsi ümumi həcmdə 82,8%-dən 74,3%-ə düşmüşdür, müvafiq olaraq, pullu xidmətlərin payı 17,2%-dən 25,7%-ə qədər yüksəlmişdir.

Cədvəl 1.

Azərbaycanın istehlak bazarının (daxili ticarət) əsas göstəriciləri [2]

Göstəricilər	2005	2006	2007	2008	2009	2010
Pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin və əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin ümumi həcmi, mlyn.manatla	5582,9	7161,0	9939,7	14269,0	15916,7	18404,0
O cümlədən: Pərakəndə əmtəə dövriyyəsi	4622,2	5760,3	7591,4	10876,0	11828,5	13679,5
Ondan: Pərakəndə ticarət İaşə	4548,2 74,0	5654,1 106,2	7423,9 167,5	10585,4 290,6	11493,4 335,1	13261,7 417,8
Pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin və əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin əvvəlki ilə nisbətən indeksləri, %	115,2	118,4	118,9	118,8	109,9	109,4
O cümlədən: Pərakəndə əmtəə dövriyyəsi	113,2	113,5	115,3	116,1	109,9	109,0
Ondan: Pərakəndə ticarət İaşə Pullu xidmətlər	113,0 126,1 126,1	113,2 128,3 142,1	114,9 135,7 133,8	115,5 134,9 129,7	108,7 117,1 112,5	108,8 116,3 110,8
Pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin və əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin həcmi, yekuna görə faizlə	100	100	100	100	100	100
O cümlədən: Pərakəndə əmtəə dövriyyəsi Pullu xidmətlər	82,8 17,2	80,4 19,6	76,4 23,6	76,2 23,8	74,3 25,7	74,3 25,7

Daha sonra respublikanın fəaliyyət növləri üzrə pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin göstəricilərini daha müfəssəl təhlil edək (bax, cədvəl 2). 2005-2010-cu illər ərzində respublikanın pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin həcmi 4548,2 mln.manatdan 1580,3 mln.manata qədər və ya 3,5 dəfə artmışdır, o cümlədən dövlət sektoru üzrə - 44,7 mln.manatdan 92,7 mln.manata qədər və ya 2.1 dəfə, qeyri-dövlət sektoru üzrə- 4503,5 mln.manatdan 15787,6 mln. manata qədər və ya 3,5 dəfə artmışdır.

Tədqiq edilən dövr ərzində respublikada orta adam başına düşən pərakəndə əmtəə dövriyyəsi 527,7 manatdan 1754,1 manata qədər və ya 3,3 dəfə yüksəlmişdir.

Ümumi halda, Azərbaycan Respublikasının pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin orta illik artım templərini stabil hesab etmək olar.

Cədvəl 2.

Pərakəndə ticarət dövriyyəsinin növləri üzrə əsas göstəriciləri [2]

Göstəricilər	2005	2010	2011	2011-ci il, % 2005-ci ilə
Pərakəndə ticarət dövriyyəsinin həcmi, mlyn.manatla	4548,2	13261,7	15880,3	3,5 d
O cümlədən: dövlət mülkiyyəti	44,7	92,6	92,7	2,1 d
qeyri- dövlət mülkiyyəti	4503,5	13169,1	15787,6	3,5 d
Pərakəndə ticarət dövriyyəsinin indeksləri, əvvəlki ilə nisbətən, faizlə	113	108,8	110,2	-
O cümlədən: dövlət mülkiyyəti	99,3	103,5	92,2	-
qeyri- dövlət mülkiyyəti	131,1	108,8	110,3	-
Hər nəfərə düşən əmtəə dövriyyəsi, manatla	527,7	1484,4	1754,1	3,3 d

Respublikanın pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin makro strukturunda da müəyyən irəliləyişlər baş vermişdir. Belə ki, misal üçün, 2005-2010-cu illər ərzində ərzaq malları üzrə pərakəndə əmtəə dövriyyəsi 2966,5 mln.manatdan 9456,2 mln.manata qədər və ya 3,2 dəfə, qeyri-ərzaq malları üzrə isə müvafiq olaraq 1581,5 mln.manatdan 6424,2 mln.manata qədər və ya 4,1 dəfə artmışdır (bax, cədvəl 3).

Ancaq qeyri-ərzaq malları üzrə pərakəndə əmtəə dövriyyəsi (2005-ci il - 119,5%; 2011-ci il – 128,2%) ərzaq malları (2005-ci il – 110,5%; 2011-ci il – 102,2%) ilə müqayisədə daha sürətli templərlə inkişaf edir.