İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ

BƏHRAM xan NAXÇIVANSKİ 

 

Bəhram xan Naxçıvanski 1872-

ci  ildə  Naxçıvan  Ģəhərində  əsilzadə 

ailədə- məĢhur  Kəngərlilər nəslindən 

olan  Əmənulla  xanın  ocağında  dün-

yaya  gəlmiĢdi.  Atası  çar  polkovniki 

Əmənulla  xan  Kəngərli  1845-ci  il 

iyunun 15-də anadan olmuĢ və 1891-

ci ildə xəstələnərək həyatdan vaxtsız, 

cəmi  46  yaĢında  köçmüĢdü.  Bəhram 

xan və ondan 1 yaĢ kiçik qardaĢı Ək-

bər  xanın  (1873-1961)  10  yaĢınadək 

uĢaqlığı ġuĢada ana nənəsinin yanın-

da  keçmiĢdi.  Çünki,  onların  ana  nə-

nəsi  Azərbaycanın  məĢhur  Ģairəsi,  el 

arasında  “xan  qızı”  kimi  çağırılan 

XurĢudbanu Natəvan idi. X. Natəvan 

(6 avqust 1832-ci il ġuĢa - 2 oktyabr 

1897-ci  il,  ġuĢa  65  yaĢ)  1847-ci  ildə 

çar ordusunun general-mayoru, əslən Dağıstanın  Aksay  kəndindən 

olan    Xasay  xan  Usmiyevlə  (22  mart  1808,  Aksay  kəndi-21  aprel 

1867, Voronej Ģəhəri, Rusiya, 59 yaĢ) ailə qurmuĢdu. Onlar Tiflisdə 

tanıĢ  olmuĢdular.  X.  Usmiyev  Qafqazın  caniĢini  Mixayil  Voront-

sovun  (19  may  1782,  Sankt  -  18  noyabr  1856,  Sank-Peterburq,  74 

yaĢ) Ģəxsi yavəri idi. X. Usmiyev fransızca Parisdəki fransızlar kimi 

təmiz danıĢırdı. X. Usmiyev X. Natəvanı elə Qafqaz CaniĢinliyində 

(1844-1917)  görüb  bəyənmiĢdi.Görkəmli  musiqiçi,  alim,  Ģair, 

rəssam,  xəttat,  münəccim,  kimyaçı  və  riyaziyyatçı  Mir  Mövsüm 

Nəvvab  (Hacı  Seyid  Əhməd  oğlu.  27  sentyabr  1883,  ġuĢa)  deyirdi 

ki, Xasay xan Böyük Monqol Ġmperiyasının (1206-1368) yaradıcısı 

Çingiz  xanın  (əsl  adı  Temuçindir)  (1162,  Monqolustan,  Kentil 

dağları - 11 avqust 1227, Monqolustan)  (“Çingiz” sözünün mənası 

“bütün xalqların xaqanı, yer üzünün xanlar xanı” deməkdir. Ona bu 

ad  1206-cı  ildə  bütün  monqolların  Onon  çayı  sahilində  keçirilən 

qurultayında verilmiĢdi) nəslindəndir. 

Bəhram xan Naxçıvanski 

(şəkildə öndə) 

 

312 

Xasay  xanın  valideynləri  narazı  qalsalarda,  onun  Natəvanla 

izdivacından  2  övladı:  1  oğlan  və  1  qız  dünyaya  gəlmiĢdi.  Oğlana 

X. Natəvanın atası Mehduqulu xanın adını qoymuĢdular (X. Usmi-

yevlə  X.  Natəvanın  birgə  ailə  həyatı  çox  uzun  sürməyib  və  19-cu 

əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində ayrılmıĢdılar...). Böyük oğlu Meh-

duqulu  xan  1855-ci  ildə  ġuĢada  anadan  olmuĢdu.  Rus  ordusunun 

zabiti, podpolkovnik (26 fevral 1859) idi. Həm də “Vəfa” təxəllüsü 

ilə  ana  dilində  lirik  qəzəllərdə  yazmıĢdır.  O,  1900-cü  il  sentyabrın 

5-də cəmi 45 yaĢında Tiflisdə Mixaylovski küçəsindəki 148 nömrəli 

mülkündə vəfat etmiĢdi... 

X.  Usmiyevin  və  X.  Natəvanın  qızlarının  adı  isə  Xanbikə 

(Fatmabikədə  deyirdilər)  idi.  Xanbikə  xanım  CavanĢir  1856-cı  ildə 

ġuĢada anadan olmuĢ, 1921-ci ildə Ağdamda 65 yaĢında vəfat etmiĢ, 

Ġmarət  Qərvənd  qəbristanlığında  babası  Mehtiqulu  xanın  uyuduğu 

məqbərə-kompleksdə  dəfn  edilmiĢdi.  Ona  anası  X.  Natəvandan 

Ģairəlikdə keçmiĢdi. Xanbikə xanım Naxçıvanın  məĢhur  Kəngərlilər 

nəslindən  çar  polkovniki  Əmənulla  xana  ərə  getmiĢdi.  Əmənulla 

xanın vaxtsız ölümündən sonra isə ikinci dəfə yazıçı Cəlil Məmməd-

quluzadənin dostu, Gəncədə yaĢayan naxçıvanlı tacir Kərbəlayi Cab-

bar  Hacı  Ələsgərovla  ailə  qurmuĢdu...  (Xanbikənin  anası  X.  Natə-

vanda X. Usmiyevdən ayrıldıqdan sonra 1861-ci ildə ikinci dəfə ġuĢa 

Qəza idarəsində katib vəzifəsində çalıĢan (əsl sənəti papaqçı olub) 53 

yaĢlı  Seyid  Hüseynə  ərə  getmiĢdi.  X.  Natəvanın  S.  Hüseyndən  5 

övladı olmuĢdu. Onlardan biri Mir Abbas ağa 1885-ci ildə 17 yaĢında 

həyatdan  vaxtsız  köçmüĢdü.  Onun  məzarı  Ağdamda  Qarabağ  xanlı-

ğının  dəfn  olunduğu  Ġmarət-Qərvənd  məqbərə-kompleksində  anası 

XurĢudbanu  Natəvanın  yanındadır  (X.  Natəvan  2  oktyabr  1897-ci 

ildə  ġuĢada  vərəm  xəstəliyindən  vəfat  etmiĢdi).  Yeri  gəlmiĢkən, 

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ġlham Əliyev 3 aprel 2012-ci 

ildə  X.  Natəvanın  180  illik  yubileyinin  keçirilməsi  haqqında  sərən-

cam vermiĢdi. Sərəncama əsasən 2012-ci il sentyabrın 14-də Bakıda  

Muğam  Mərkəzində  yubiley  tədbiri  keçirilmiĢdir... 

...Xanbikə xanım Bəhram xan Naxçıvanskinin anası idi. Xan-

bikə xanımın birinci əri, Bəhram xanın atası Kəngərli Əmənulla xan 

Bəhram  xanı  kiçik  yaĢlarından  nənəsi  X.  Natəvanın  yanında  qoy-

muĢdular.  X.  Natəvan  nəvələri    Bəhram    xanı  və  Əkbər    xanı    öz 

 

313 

yanında – malikanəsində böyütmüĢ və tərbiyəsi ilə məĢğul olmuĢdu. 

O,  rus    dilini  yaxĢı  öyrənmək  üçün    Bəhram    xanı  və  ondan  1  yaĢ 

kiçik  qardaĢı  Əkbər  xanı  Qarabağın  barıĢdırıcı  hakimi  Lunyakinin 

evində  yerləĢdirmiĢdi.  Sonra  nənəsi  ilə  Tiflisə  gedən  Bəhram  xan 

oradakı  ədadiyə (realnı-orta hərbi məktəb) məktəbə daxil olmuĢdu. 

1886-cı  ildə  valideynləri  Vladiqafqazdan,  çar  ordusunda  xidmət 

edən  polkovnik  Əmənulla  xanın  iĢ  yerindən  geri  dönmüĢ  və  onlar 

Naxçıvan Ģəhərinə gedib orada yaĢamağa baĢlamıĢdılar. Əvvəlcə bir 

müddət  Tiflisdə  Qafqaz  CaniĢinliyinin  Hərbi  Qərargahında  Ģtal-

meyster (ordu süvari zabiti), sonra mülkü qulluqda çalıĢan Bəhram 

xan  1899-1904-cü    illərdə  Naxçıvan    ġəhər  Polisində  pristav  kö-

məkçisi vəzifəsində iĢləmiĢdi. Həmin  illərdə o, Naxçıvan Ģəhər mü-

səlman ibtidai məktəbində həm də fəxri nəzarətçi idi... Bəhram xan 

sonra kollec katibi və kollec assessoru, titulyar  müĢavir (çar  Rusi-

yasında 9-cu dərəcəli mülki rütbə), saray müĢaviri (çar Rusiyasında 

7-ci  dərəcəli  mülki  rütbə)  vəzifələrində  çalıĢmıĢdı.  1906-1909-cu 

illərdə  Bəhram  xan  Naxçıvan  Ģəhərinin  baĢçısı  olmuĢdu.  1912-

1916-cı  illərdə  isə  fəxri  barıĢdırıcı  hakim  (xırda  mülki  və  cinayət 

iĢlərinə baxan hüquqĢünas) vəzifəsində fəaliyyət  göstərmiĢdi. 

Bəhram  xan  Naxçıvanski  1919-cu  ilin  yanvarından  Cənub-

Qərbi  Qafqaz (Qars)-Araz Türk Demokratik  Respublikasının xari-

ci əlaqələr üzrə komissarı olmuĢdu. Paytaxtı Qars və Naxçıvan olan 

(Naxçıvana “Bulğan” da, yəni  “yurd, alaçıq yeri” demiĢlər) bu res-

publikanın tərkibinə Naxçıvan qəzası da daxil idi (Naxçıvan qəzası 

hələ 1841-ci il yanvarın 1-də yaranmıĢdı. Ərazisi 3.858,8 verst, əha-

lisi isə 100.771 nəfərydi). Andronikin  baĢçılığı  ilə erməni-daĢnak-

ların  hücumu güclənən zaman, 1918-ci il iyulun sonu-avqustun əv-

vəllərində  paytaxtı  Naxçıvan  Ģəhəri  olan  Araz-Türk  Respublikası, 

onun  Nazirlər  ġurası  yaranmıĢdı...1919-cu  il  fevralın  28-də  Azər-

baycan  Xalq  Cümhuriyyəti  hökumətinin  qərarı  ilə  Naxçıvan  qəza-

sında  sabitliyin  yaxĢılaĢdırılmasını  təmin  etmək  məqsədilə  Cənub-

Qərbi  Azərbaycan  (Naxçıvan)  General-Qubernatorluğu  yaradılmıĢ 

və onun xərcləri üçün 2 milyon manat vəsait ayrılmıĢdı. Elə həmin 

tarixdən də partiya  mənsubiyyəti  üzrə müsavatçı olan Bəhram xan 

Naxçıvanski  general-qubernator  təyin  edilmiĢdi.  General-quberna-

torluğun  iqamətgahı yaranmıĢ mürəkkəb  Ģəraitə görə  əvvəlcə qısa 

 

314 

müddət  Ordubadda  yerləĢmiĢdi.  Lakin  tezliklə,  Naxçıvan  Ģəhərinə 

köçürülmüĢdü.B. Naxçıvanski general-qubernator vəzifəsində 1919-

cu  il  martın  16-dək  fəaliyyət  göstərmiĢdi.  Sonuncu  tarixdə  onu 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin qərarı ilə bu vaxtadək 

Zaqatalanın  qubernatoru    vəzifəsində    xidmət    göstərən  general-

mayor Əliyar bəy  HaĢımbəyov  əvəz  etmiĢdi. 

...Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hələ  1919-cu    ililn    yanvarında  

daĢnakların  Araz-Türk  Respublikası  üzərinə  hücumu  güclənən 

zaman    hökumətin    sədri    Əmir  bəy  (1918-ci  il  dekabrın  1-dən 

1919-cu ili yanvarın 1-dək) idi. Əmir  bəy  istefa verəndə hökumə-

tin  baĢçısı  Bəhram xan, Naxçıvan  Milli  ġurasının sədri isə Cəfər-

qulu xan Naxçıvanski (5 fevral 1859, Naxçıvan Ģəhəri-1929, Maku 

Ģəhəri, Cənibi Azərbaycan. General-mayor C.Naxçıvanski də 1919-

cu ilin sentyabrınadək Araz Türk Respublikası hökumətinin baĢçısı 

olmuĢdu.  C.  Naxçıvanski  məĢhur  sərkərdə,  general-mayor  CəmĢid 

xan  Naxçıvanskinin  atası  idi)  olmuĢdu.  Bəhram  xan  Naxçıvanski 

Araz-Türk  Respublikasının  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  höku-

məti  ilə  danıĢıqlar  aparmaq  üçün  Bakıya  gəlmiĢ  nümayəndə  heyə-

tinin də baĢçısı olmuĢdu... Belə ki, B. Naxçıvanskinin  baĢçılığı  ilə  

Araz  Türk  Cühuriyyətinin (tarixi  ədəbiyyatda Araz Cümhuriyyəti 

də  yazılır)  1919-cu    il    martın    8-də    Bakıya  ezam  olunan    xüsusi  

nümayəndə  heyətinin    tərkibinə  dahi  Azərbaycan  Ģairi  Hüseyn 

Cavid  də  (Hüseyn  Abdulla  oğlu  Rasizadə,  24  oktyabr  1882  - 

Naxçıvan-5  dekabr  1941,  ġevçenko  rayonu,  TayĢet  kəndi,  Ġrkutsk 

vilayəti,  Rusiya)  daxil  idi.  Nümayəndə  heyəti  Azərbaycan  Xalq 

Cümhuriyyətinin rəhbərliyi ilə müəyyən məsləhətləĢmələr, o cümlə-

dən  Naxçıvan  məsələsinin Paris Sülh Konfransında müzakirə olun-

masının mümkünlüyü haqqında  danıĢıqlar aparmıĢdı. B. Naxçıvan-

ski Bakıya gələrkən yolüstü Tiflisdə Gürcüstan hökumətinin üzvləri 

ilə,  eləcə  də,  Gəncədə  müsavatçılarla  görüĢərək,  Naxçıvanın  Azər-

baycan Xalq Cümhuriyyətinə birləĢdirilməsi  ilə  bağlı  məsləhətlər  

aparmıĢdı. 

Bəhram  xan  NaxĢıvanskinin  Bakıya  səfərindən  və  Azərbay-

can  Xalq  Cümhuriyyəti    rəhbərliyi  ilə  danıĢıqlardan  sonra  iki  res-

publika  arasında  qardaĢlıq  əlaqələrinin  xeyli  canlanması  müĢahidə  

edilmiĢdi.  DanıĢıq  və  raılaĢmadan  sonra  Azərbaycan  Xalq 

 

315 

Cümhuriyyəti  hökumətinin  Naxçıvana göndərdiyi 10 nəfərlik zabit 

heyəti  Araz-Türk  Respublikasının  hərbi  hissələrində  təlim  keçmiĢ, 

kəĢfiyyat  iĢlərinin  təĢkilində  və  sərhəd  xətlərinin  möhkəmləndiril-

məsində  iĢtirak  etmiĢdi. 

1919-cu il martın 16-da  öz ərizəsiylə  general-qubernator vəzi-

fəsindən  istefa  verən B. Naxçıvanski onun yerinə təzəcə təyin olun-

muĢ  general-qubernator  Əliyar  bəy  HaĢımbəyovun  mülki  iĢlər  üzrə 

köməkçisi  keçmiĢdi (bu vəzifədə ondan əvvəl öz xahiĢi ilə çıxan Ha-

cı Mehdi  Bağırov çalıĢmıĢdı.). Həmin ilin avqustundan ġərur-Dərə-

ləyəz    General-Qubernatorluğunun  köməkçisi  (rotmistr)  vəzifəsində 

olmuĢ  Bəhram  xan  Naxçıvanski  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti 

hökuməti tərəfindən Bakıya çağırılaraq, 1919-cu ilin sonunda Daxili 

ĠĢlər  Nazirliyinin  Lənkəran  Qəzası  yanında  Xüsusi  Səlahiyyətli  

müvəkkili  təyin  edilmiĢdi. Bu vəzifə general-qubernator  vəzifəsinə 

(vali) bərabər hüquqlu vəzifə idi. Qəza rəisi də ona tabe idi. Bəhram 

xan  bu  vəzifədə  kadr  təyinatlarında  sərbəst  və  müstəsna  əmrlər 

vermək  hüququna  malik  idi.  Məsələn,  B.  Naxçıvanskinin  21  aprel 

1919-cu il tarixli 70 nömrəli əmri ilə bu vaxtadək Lənkəran qəzasının 

rəisi vəzifəsində iĢləmiĢ və DĠN-in əmri ilə tutduğu vəzifəsindən azad 

olunaraq  Balaxanı-Sabunçu  polismeysteri  vəzifəsinə  irəli  çəkilmiĢ 

Rüstəm bəy Kərimbəyovun  yerinə  onun böyük köməkçısı Adil bəy 

Kəngərlinskini  rəis  əvəzi  təyin  etmiĢdi.  B.Naxçıvanski  Lənkəran 

qəzası  yanında  DĠN-in  Səlahiyyətli  müvəkkili  vəzifəsində  Azərbay-

can Cümhuriyyətinin süqutunadək xidmət göstərmiĢdi. 

Azərbaycanda,  o  cümlədən  Naxçıvanda  sovet  hakimiyyəti 

qurulduqdan    sonra  B.Naxçıvanski  təqibdən,  həbsdən    və    labüd  

güllələnmədən yaxa qurtarmaq üçün bir çox milli təəssübkeĢlərimiz 

kimi  xaricə  -  Parisə  mühacirət  etmək  məcburiyyətində  qalmüĢdı. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  B.Naxçıvanskinin  mənsub  olduğu  Kən-

gərlilər  nəsli  də  sovet  hökumətinin  onlara  qarĢı  ağır  repressiyasına 

məruz qalmıĢdı.  Bu məğrur nəsildən  elə  təkcə  6  general   çıxmıĢdı. 

Bunların  4-ü çar ordusunda, biri sovet ordusunda, biri  isə  Ġran  or-

dusunda  xidmət  göstərmiĢdi... 

1926-cı ildən baĢlayaraq, Kəngərli Naxçıvanskilərin Azərbay-

can  SSR  BaĢ Dövlət Siyasi Ġdarəsi tərəfindən repressiyası, həbsi və 

sürgünlərə  göndərilməsi  xüsusilə  güclənmiĢdi...Elə  həmin  arada 

 

316 

Bəhram  xan  Naxçıvanski  Fransadan Təbrizə  köçmüĢ,  orada ev    al-

mıĢ  və  yaĢamağa  baĢlamıĢdı...Digər  Kəngərlilərin  böyük  qismi 

Naxçıvandan  qaçaraq  Maku  Ģəhərində  məskunlaĢmıĢdılar.  Burada 

onların nəslindən qohumları yaĢayırdı.Bu haqda Makuya səfər etmiĢ 

AMEA-nın  Naxçıvan  Bölməsi  Tarix-Etnoqrafiya  Ġnstitutunun  elmi  

iĢçisi, tarix  üzrə  fəlsəfə doktoru Musa  Quliyev və hazırda Mosk-

vada  yaĢayan  istedadlı  tədqiqatçı,Kəngərlilər  nəslindən  olub  san-

ballı  monoqrafiya  yazmıĢ  Fərhad  Nağdalıyev  yazmıĢdır...  Onların 

yazdıqlarından  məlum  olur  ki,  Bəhram  xan  Naxçıvanski  1928-ci 

ildə hələ Təbrizdə yaĢayırdı. O, Ģah qulluğunda xidmətdə olan həm-

yerlimiz,  mühəndis  Məlik-Aslanovun  köməyi  ilə  Təbriz-Culfa 

dəmir  yolunda  nəzarətçi  vəzifəsinə  düzəlmiĢdi... Oğlu  Əziz xan  da 

Urmiya Ģəhərində, Urmiya gölünün Ģimal-qərb qurtaracağında  yer-

ləĢən  xəstəxanada  feldĢer  iĢləyirdi.  Tarixi  ədəbiyyatda  Əziz  xanın 

1928-ci  ildə  dünyasın    dəyiĢməsi    barədə  məlumat  vardır...  Azər-

baycan  BDSĠ-nin  məlumatına  görə  Bəhram  xan  “bitərəf”  antisovet 

mühacir qrupunun üzvlüyünə və gizli “Müstəqil Qafqaz” təĢkilatına 

daxil idi... Lakin Bəhram xanın nə vaxt vəfat etdiyi  məlum deyildir. 

Adlarını  çəkdiyimiz  tədqiqatçılar  bildirirlər  ki,Bəhram  xan  və 

Cənubi Azərbaycanda  mühacirət həyatı yaĢayan digər Naxçıvanski-

lər  Ġkinci  Dünya  müharibəsi  dövründə  sovet  qoĢunları  Ġrana  daxil 

olanda oranı tərk etmiĢdilər... 

 

 

 

317 

 

XUDADAT bəy RƏFİBƏYLİ 

(1877-1920) 

 

Xudadat  bəy  Rəfibəyli  (Rəfibə-

yov)  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyə-

tinin görkəmli ictimai-siyası və dövlət 

xadimlərindən  biridir.  O,  1877-ci  ildə 

Gəncə  Ģəhərinin  Bala  Bağman  məhəl-

ləsində məĢhur xeyriyyəçi Ələkbər bəy 

Kərbəlayi  Həsən  oğlu  Rəfibəylinin 

(1839,  Gəncə  -  3  aprel  1919,  Gəncə, 

80  yaĢ)  ailəsində  dünyaya  gəlmiĢdi. 

Rəfibəylilər 

əsilli-nəcabətli  böyük 

sülalə idi. Təkcə onu demək kifayətdir 

ki, o zamanlar Gəncə Ģəhər Dumasının 

60  üzvündən  7  nəfərini  Rəfibəylilər 

təĢkil edirdi. 

Rəfibəylilərin  ağsaqqalı  Gəncənin  də  ağsaqqalı  sayılan, 

müdrik  və  xeyirxah  əməlləri  ilə  xalq  arasında  böyük  nüfuz  sahibi 

olan  Ələkbər bəyin özü də əvvəllər, çar Rusiyasının seçilən məmur-

larından  olmuĢdu.  Belə  ki,  o,  Nuxa  (ġəki)  qəzası  Bum  sahəsinin 

polis  pristavı,  Yelizavetpol  (Gəncə)  qəzasının  polis  sahəsinin 

pristavı,  ƏrəĢ  qəzasının  1-ci  sahəsinin  polis  pristavı  (1884-1888), 

Yelizavetpol  (Gəncə)  Ģəhərinin  pristavı  (1890-1896)  vəzifələrində 

xidmət etmiĢ, özünü qanunları  gözləyən və  ədalətli  bir  Ģəxs  kimi  

tanıtmıĢdı.  Ələkbər  bəy  cinayətkarlıqla  mübarizədə,  ümumiyyətlə, 

dövlət qulluğunda göstərdiyi  səmərəli  fəaliyyətə  görə “Müqəddəs 

Vladimir” ordeninə təqdim olunmuĢ, Rusiya  Senatının  fərmanı ilə 

rütbəsi  artırılmıĢdı.  Ələkbər  bəy  saray  müĢaviri  rütbəsi  aldıqdan 

sonra polisdə  xidmətini  baĢa  vurmuĢdu. 

Gəncə  Müsəlman  Xeyriyyə  Cəmiyyəti  (1904-1919)  Ələkbər 

bəy  Rəfibəylinin  təĢəbbüsü  ilə  yaradılmıĢdı  və  o,  özü  bu  qurumun 

ilk sədri olmuĢdu. Ə. Rəfibəyli o vaxt bütün Gəncəbasarda yaĢayan 

ermənilərin əl-qol açmasına yol verməmiĢdi. Xudadat bəy Gəncənin 

general-qubernatoru təyin ediləndə (6 may 1919) atası Ələkbər bəy 

 

318 

artıq 1 ay idi ki, dünyasını dəyiĢmiĢdi. Onun vəfatı barədə M.Ə. Rə-

sulzadə demiĢdi: ” Ələkbər bəy Gəncənin ən yaxĢı vətəndaĢı, Azər-

baycanın  milli  ideallarının  təəssübkeĢdir”.  Nəsib  bəy  Yusifbəyli: 

”Ələkbər  bəy  Azərbaycanın  namuslu  vətəndaĢıdır”.  ġəfi  bəy  Rüs-

təmbəyli:  ”  Ələkbər  bəy  Azərbaycanın  nəhəng  ictimai-siyasi  xadi-

midir”.  Xidadat  bəy  atasının  əməllərini  davam  etdirəcəyinə  söz 

vermiĢ və buna əməl etmiĢdi... 

...  Ələkbər  bəy  oğlunun  mükəmməl  təhsil  alması  və  xalqı 

üçün  gərəkli  bir  Ģəxsiyyətə  çevrilməsi  yolunda  hər  bir  qayğısını 

göstərmiĢdi. Xudadat bəy əvvəlcə Gəncə rusdilli klassik gimnaziya-

sında oxumuĢ, sonra Ukraynada Xarkov Ġmperator Tibb Universite-

tinin tibb fakultəsinin cərrahlıq Ģöbəsinə daxil olmuĢdu. Universiteti 

bitirdikdən sonra təyinat üzrə Xarkovda qalıb 3 il hospitalda ordina-

tor  vəzifəsində  qulluq  göstərmiĢdi.  Elə  həmin  müddətdə  yaxın 

qohumu, Gəncəli xeyriyyəçi Mirzə bəy Mirzə Kərim bəy oğlu Rəfi-

bəylinin qızı Cəvahir xanımla da ailə qurmuĢdu. Qeyd etmək lazım-

dır  ki,  Xudadat  bəy  mərhum  xalq  Ģairəmiz  Nigar  Rəfibəylinin  (13 

iyun 1913, Gəncə - 9 iyul 1981, Bakı) atası və Aərbaycan Yazıçılar 

Birliyinin  sədri  Anarın  babasıdır.  Xudadat  bəyin  Nigar  xanımdan 

baĢqa RəĢid və Kamil adlı 2 oğluda vardı. ”Arran”  ləqəbi götürmüĢ 

oğlu  Kamil  Gəncə  üsyanından  (24  may  -  4  iyun  1920-ci  il)  sonra 

Ġstanbula mühacirət edərək  orada  yaĢmıĢdı... 

...1907-ci  ildə  Xarkovdan  Gəncəyə  qayıdan  X.Rəfibəyli 

həmin il noyabrın 15-də qubernatorun əmri ilə Afanasyev adına Ye-

lizavetpol  (Gəncə)  Ģəhər  xəstəxanasının  müdüri  təyin  edilmiĢdi.  O, 

1912-1913-cü illərdə Sankt-Peterburqa gedərək, 6 ay knyaginya Ye-

lena  Petrovna  adına  Ġmperator  Kliniki  Ġnstitutunda  məĢhur  profes-

sorların  apardığı  12  ixtisas  kursunun  dinləyicisi  olmuĢdu.  1914-cü 

ildə həmyerlisi, ondan əvvəl Moskva Universitetinin tibb fakultəsini 

bitirmiĢ, sonralar Azərbaycan Milli ġurasının və Parlamentinin sədr 

müavini olmuĢ Həsən bəy Ağayaevlə birgə Gəncədə  “Yelizavetpol  

Tibb Cəmiyyəti”ni  yaradıb özü sədr, Həsən bəy isə katib olmuĢdu. 

X. Rəfibəyli 1915-ci ildə kollec müĢaviri rütbəsinə irəli çəkilmiĢdi. 

Xudadat bəy Aslan bəy Səfikürdski, ġəfi bəy Rüstəmbəyli və digər 

məsləkdaĢları ilə birlikdə 1918-ci il yanvarın 9-12 arasında ġəmkir 

yaxınlığında, Dəllər dəmiryol stansiyasında Qafqaz (türk) cəbhəsin-

 

319 

dən  geri  qayıdan,  lakin  özlərini  azğıncasına  aparan  9  eĢalon  rus 

əsgərlərini  qarĢılayıb  onların  tərkisilah  edilməsinə  nail  olmuĢdu. 

Həmin  silahlar  sonra  Gəncə  üsyanı  zamanı  milli  qüvvələrimizin 

karına gəlmiĢdi. Maraqlıdır ki, cərrah olan Xudadat bəy humanistlik 

göstərərək  atıĢma  zamanı  yaralnmıĢ  rus  əsgərlərini  ölümdən  xilas 

etmiĢdi... 

Bu  hadisə  tarixə  “ġəmkir  davası”  kimi  düĢmüĢdür.  1918-ci 

ilin yanvarın əvvəlində Türkiyə cəbhəsindən qatarlarla geri qayıdan 

silahlı rus əsgərlərinin tərksilah edilməsi  haqqında Zaqafqaziya Ko-

missarlığı  hökumətinin (1918-1921) sədri  Noy Jordaniya qərar im-

zalamıĢ  və  bununla  əlaqədar  Gəncə  Milli  Müsəlman  Komitəsinin 

(MMK)  köməyinə    knyaz    Abxazovun  baĢçılığı  altında  xüsusi 

qüvvə  göndərmiĢdi.Gəncə  MMK  o  zaman  Ģəhərdə  əhalinin 

təhlükəsizliyini  təmin  edir,  qayda-qanun  yaradır  və  ona  nəzarəti 

həyata keçirirdi. O, ümumiyyətlə, bütün Gəncəbasarda real nüfuzlu 

idarəetmə  qurumu  idi.  Həmin  vaxt  gürcü  məĢhurlarından  biri 

Aleksandr  Mucirinin  dediyi  kimi:  ”  Bakı  Azərbaycanın,  Gəncə  isə 

azərbaycanlıların paytaxtıdır”,-sözləri kerçək vəziyyəti əks etdirirdi. 

Daim iĢ  baĢında olan Gəncə Milli  Müsəlman  Komitəsinə 14 nəfər 

görkəmli  xadim,  o  cümlədən    Ələkbər  bəy  Rəfibəyli,  Həsən  bəy 

Ağayev,  Ələkbər  bəy  Xasməmmədov,  Xəlil  bəy  Xasməmmədov, 

Məhəmməd  Bağır  və  Nağı  bəy  ġeyxzamanlı  qardaĢları,  Həsən  bəy 

Fəttah  oğlu  və  baĢqaları  daxil  idilər.MMK-nın  fəaliyyəti  iki 

istiqamətdə qurulmuĢdu. Açıq məsələlər proqramına  fərdi təqaüdçü  

Ələkbər bəy Rəfibəyli, gizli məsələlər proqramına isə N. Yusifbəyli 

rəhbərlik  edirdi.  MMK-nın  5  nəfərdən  ibarət  Ġcraiyyə  Komitəsinə 

N.  Yusifbəyli,  A.  Səfikürdski  (hüquqĢünas),  Əhməd  Cavad  (Ģair), 

X.  Xasməmmədov  (hüquqĢünas),  Axund  (Molla)  Məhəmməd  ağa 

PiĢnamazzadə  (Mirzə  Məhəmməd  Mirzə  Kərim  oğlu  Axundzadə. 

Görkəmli  din  xadimi,  publisist,  dramaturq,  ədəbiyyatĢünas  alim. 

1875-ci ildə Gəncədə anadan olmuĢdu. 1920-ci il Gəncə üsyanından 

sonra oktyabrın 2-də Azərbaycan FK tərəfindən həbs edilib Bakıya 

göndərilmiĢ, 10 il iĢ kəsmiĢdilər. 1921-ci ildə N. Nərimanovun kö-

məyi ilə cəzası yüngülləĢdirilmiĢdi... M.PiĢnamazzadə 1923-cü ildə 

Bakıda  48  yaĢında  vəfat  etmiĢdi...).  Gəncə  MMK-nın    tabeliyində 

silahlı  süvari  və  piyada  qoĢun  hissələri  vardı.  Komitənin  silahlı 

 

320 

döyüĢ  dəstələrinə  məĢhur  qaçaq  Qənbər  Qənioğlu  Bəhmənli,  Sarı 

Hacı  Ələkbər  (Gəncənin  Xəlfəli  məhəlləsindən),  samuxlu  qaçaq 

Məmmədqasım,  qaçaq  Mikayıl,”Tatoğlu  Həsən”  (Həsən  Hacı 

Mustafa  oğlu  Adıgözəlov.1875-ci  ildə  anadan  olmuĢdu.  Gəncə 

üsyanından  sonra  bolĢeviklər  tərəfindən  mütləq  güllələnəcəyini 

yəqin  bildiyindən  Batuma  “qaçmıĢdı”.  Məqsədi  Batumdan  gəmi-

lərdən  biri  ilə  Türkiyəyə  getmək  idi...Lakin,  1920-ci  ilin  iyununda 

Ģəhərin  yaxınlığında  ələ  keçmiĢ  və  naməlum  Ģəraitdə  öldürülmüĢ-

dü...), ərəĢli ƏĢrəf bəy,  Qaramanlı  Qamboy Quliyev və digər milli 

təəssübkeĢlər baĢçılıq edirdilər. MMK-nı bilavasitə qoruyan  müha-

fizə  dəstələrinin  rəisi    isə  polkovnik, knyaz   Maqalov    və   podpol-

kovnik Hüseynqulu  xan Xoyski idi. 

1918-ci il yanvarın 9-da ġəmkirin 2 verstliyində, ġəmkirçayın 

sağ sahilində 18-ci rus ordusuna daxil olan bolĢevik əsgərlərin tərk-

silah  olmaları  tələb  olunduqda,  eĢalondakı  əsgərlər  bunu  rədd  edib 

gülləbərana  baĢlamıĢdılar.  Onları  buna  təhrik  edən  və  fitnəkarlıq 

törədən  S.ġaumyan  tərəfindən  göndərilmiĢ,  milliyyətcə  çex  olan 

Ġvan  Vatsek  olmuĢdu.  O,  qabaqcadan  Poylu  (Saloğlu)  stansiyasına 

gedib rus əsgərlərini tabe olmamağa və azərbaycanlılarla vuruĢmağa 

təĢviq  etmiĢdi...Rus  əsgərləri  vəhĢiliklər  törətmiĢdilər.  Əhalidən 

xeyli öldürülən vardı. Top atəĢləri ilə onların evləri dağıdılmıĢdı... 

Onlar Zaqafqaziya Komissarlığının xüsusi zirehli qatarlar qrupunun 

rəisi,  knyaz  Abxazovu  və  60-a  yaxın  gürcü  əsgər  və  zabitini  də 

güllələmiĢdilər...Buna  görə  Gəncə  MMK-nın  göstəriĢilə  onun 

sərəncamında    olan    milli  silahlı  qüvvələrimiz  rus  əsgərləri  ilə  dö-

yüĢmüĢdülər.Nəticədə rus əsgərləri tərkisilah olmağa məcbur olmuĢ  

və onlardan külli miqdarda silah və döyüĢ sursatları müsadirə edil-

miĢdi. Bu iĢdə Gəncənin ġahsevən məhəlləsindən Kərbəlayi Həsən 

ġahsevənlinin adı xüsusi qeyd olunmalıdır. Lakin rus əsgərlərindən 

900 nəfər öldürülmüĢdüsə,yüzlərlə soydaĢımızda həlak olmuĢdu... 

1918-ci  il  Mayın  28-də  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  ya-

randıqda, 2-ci hökumət  kabinetində (17 iyun - 7 dekabr 1918-ci il) 

Xudadat  bəy  Rəfibəyli  səhiyyə  və  sosial  təminat  naziri  təyin  olun-

muĢdu. Ömrünün  axırınadək heç bir siyasi partiyanın üzvü olmayıb 

bitərəf qalan X. Rəfibəyli sonra Azərbaycan hökumətinin 1919-cu il 

6  may  tarixli  qərarı  ilə  Gəncə  quberniyasının  general-qubernatoru 

 

321 

təyin  edilmiĢ  və  Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  süqutunadək  həmin 

vəzifədə  sədaqətlə  çalıĢmıĢdı...Xudadat  bəy  general-qubernator 

olmaq istəmirdi. Lakin əhalinin xahiĢi ilə buna razılıq verəndə belə 

bir  Ģərt  kəsmiĢdi  ki,  iĢdə  günün  birinci  yarısını  qubernator,  ikinci 

yarısını  isə cərrah kimi iĢləyəcək... 

Gəncə  Ģəhəri  1918-ci  il  iyunun  17-dən  1918-ci  il  sentyabrın 

16-dək  Azərbaycanın  paytaxtı  idi...O  zaman  Gəncə  quberniyası 

Azərbaycanın  təxminən yarısını əhatə edirdi. Xudadat bəy təzə və-

zifəyə  təyin  olunanda  atası  Ələkbər  bəy  artıq  1  ay  3  gün  idi  ki, 

dünyasını  dəyiĢmiĢdi.  Ağır  kədərə  baxmayaraq,  atasının  qırxından 

sonra, 1919-cu il mayın 17-də Gəncə. Nuxa, Qazax, ƏrəĢ qəza rəis-

lərinə və Gəncənin polismeysterinə teleqram  göndərərək, o gündən 

vəzifəsinə baĢladığını bəyan etmiĢdi. Həmin vaxtlar Gəncə quberni-

yasında dərəbəylik edən, öz aralarında çəkiĢmələr aparan və beləlik-

lə  də,  əhalinin  dincliyini  pozan  bir  neçə  qaçaq  dəstəsini  özünün  

yüksək    nüfuzu  və  məharəti  ilə  çöx  keçmədən  barıĢdırmıĢ  və  itaət 

göstərməyən bəzilərini isə zərərsizləĢdirmiĢdi...Onun general-quber-

nator təyin edilməsindən sonra bütün Gəncə və Gəncəbasar  erməni-

lərinin  qəddi  qırılmıĢ,  yerli  bolĢeviklərin  milli  müstəqil  dövlətimiz 

əleyhinə yönəlmiĢ fəaliyyəti də çətinləĢmiĢdi. 

Bir faktı misal gətirmək yerinə düĢər...Gəncə qəzasının Qara-

çinar, Çaykənd, Erkəc, Buzuluq, Todan, Ġrəvan kəndlərinin erməni 

əhalisi  Azərbaycan  hökumətinə  tabe  olmurdular.  Ġrəvandan  gəlmiĢ 

millətçi ermənilər və yerli cinayərkar qruplar fəlakətlər törədir, Ara-

nın azərbaycanlı əhalisinə yaylağa köçməyə imkan vermir, əkinləri-

ni    suvarmağa  qoymurdular.  Odur  ki,azərbaycanlılar  və  digər  mü-

səlman  əhali  Xudadat  bəyə  Ģikayət  etmiĢdilər.Xudadat  bəysə 

ermənilərin tabe olmasını təmin etmiĢdi.... 

X.  Rəfibəyli  Gəncə,  Gədəbəy  və  Qazaxda  “mülki  müdafiə” 

(partizan)  dəstələrinin  təĢkilində  də  mühüm  rol  oynamıĢdı.  Buna 

Azərbaycan  Ordusunun  Hərbi  Qərargah  rəisi,general-leytenant 

Məmməd  bəy  Sulkeviçin  (əslən  PolĢa  tatarı  idi.  Masey  bəy,  Maçe 

bəy də adlanırdı. O, 20 iyun 1865-də Krımda anadan olmuĢ, 15 iyul 

1920-ci  ildə  bolĢeviklər  tərəfindən  Bakıda,  Nargin  adasında  güllə-

lənmiĢdir...) Xudadat  bəyə ünvanladığı müraciət də sübutdur. Mü-

raciətdə  deyilirdi:  ”  Zati  Alinizdən  xahiĢ  edirəm  ki,  ordumuzun 

 

322 

indiki  vəziyyətində  Vətənimizin  müdafiəsi  üçün  çox  gərək  olan 

partizan  iĢinin  təĢkilində  yardımınızı  əsirgəməyəsiniz”. 

1919-cu ilin  mayında Azərbaycan Cümhuriyyətinin  hərbi na-

ziri, Peterburq yunker məktəbinin yetirməsi, tam artillrtiya generalı 

S.  Mehmandarov  Milli  Orduda  Azərbaycanın  müstəqilliyini  sarsıt-

mağa  və  sovet  Rusiyası  ilə  birləĢməyə  çağıran  təbliğata  qarĢı  mü-

barizənin  zəruriliyi  ilə  əlaqədar  olaraq,  Xudadat  bəyə  ünvanladığı 

müraciətdə  bildirirdi:  ”Ordu  kəĢfiyyatı  yerli  Ģəraiti  kifayət  qədər 

yaxĢı bilmədiyindən  bu  istiqamətdə müstəqil çalıĢmağın çətin ol-

duğunu  nəzərə alaraq, Daxili ĠĢlər Nazirliyinin təkcə Bakıda deyil, 

bütün respublika ərazisində həm ordumuzu, təbii ki, həm müstəqilli-

yimizi  qorumaq  üçün  bu  məsələdə  fəal  yardım  göstərəcətyinə  

ümidvardır”. 

X.Rəfibəyli  öz    xidməti  iĢində  olduqca  qanunu  sevən,  bunu 

axıradək  gözləyən və baĢqalarından da tələb edən bir ali dövlət mə-

muru idi. Hətta general-qubernator olsa belə, xidməti heç vaxt  poz-

maq istəmirdi. Bunu aĢağıdakı xarakterik raportdan da görmək olar: 

“Azərbaycan Respublikasının daxili iĢlər nazirinə. 

XahiĢ  edirəm,  mənə  sabaha  xidməti  iĢlə  əlaqədar  Bakıya 

gəlməyimə icazə  verəsiniz.  Qubernator Rəfibəyov. 

27 dekabr 1919-cu il”. 

1  oktyabr  1919-cu  il.  ƏrəĢ  kəndinin  Bəydili  kəndinin  əhalisi 

general-qubernator  X.Rəfibəyliyə  müraciət  edib  kömək  istəyir: 

kasıb kəndlilər onların torpaqlarını ələ keçirmiĢ mülkədarın qudur-

ğanlığından Ģikayətlənib Xudadat bəydən onlara arxa durmağı, tor-

paqlarının  özlərinə  qaytarılıb  verilməsini  xahiĢ  edirdilər.  Xudadat 

bəy onların xahiĢinin yerinə yetirilməsini təmin etmiĢdi... 

Adam  öldürdüyünə  görə  20  yaĢından    “qaçaq”    düĢmüĢ  

“Qatır Məmməd” (Məmməd Əli oğlu Məmmədov sovet dönəmində 

uzun illər adlandırıldığı kimi heç demə, ”xalq qəhrəmanı”  deyilmiĢ. 

Hətta ona eyni adlı bədii film də çəkilmiĢdir. Ġndi aĢkarlanan tarixi 

sənədlər  və  faktlar  sübut  edirki,vaxtıilə  Gəncəbasarda  heykəli 

qoyulmuĢ  bu  “qaçaq”  Rusiya  bolĢevikləri  tərəfindən  maliyyə-

ləĢdirilmiĢ və silahlandıılaraq birinci milli müstəqil dövlətimiz olan 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinə  qarĢı vuruĢmuĢdur.  Bunu  Gəncə 

qəzasının  rəisi  Bəhram  bəy  Məlik-Abbasovun  general-qubernator 

 

323 

X.  Rəfibəyliyə  göndərdiyi  aĢağıdakı  raportuda  sübut  edir:  ”Qatır 

Məmmədin quldur dəstəsi Boyəhmədlidə, Erkəcdə erməni bolĢevik-

ləri ilə əlbir fəaliyyət göstərir.XahiĢ edirəm, Bulutxanova təklif edə-

siniz  ki,  yaylağa  strajniklərdən  ibarət  kifayət  qədər  qüvvə  gətirsin, 

pristav K. Səfikürdski isə günü bu gün Boyəhmədliyə - Qatır Məm-

mədin quldur  dəstəsiylə  erməni  rayonları hüdüdlarında mübarizə 

aparmaq  üçün  təlimatları  almaqdan  ötrü  yanıma  gəlsin...”. 

1919-cu    ilin  noyabr  ayında    Gəncə  Polismeysterliyinin  rəisi 

Ġsmayıl bəy Hacıəıibəyov qubernator X. Rəfibəyliyə raportunda bil-

dirirdi  ki,Gəncə  bolĢevikləri  Tovuz,  Dəllər  və  Zəyəm  kəndlərini 

Azərbaycan  hökumətinə qarĢı  mübarizəyə təhrik  edirlər... 

X.Rəfibəyli Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətini sonadək, hətta 

sovet hakimiyyəti qurulmasının elan edilməsindən bir neçə gün keç-

məsinə baxmayaraq belə, Gəncədə milli hökumətimizi qanun-qayda 

ilə saxlayır və bolĢevik hakimiyyətinin üçüncü günündə də general-

qubernator  imzası  ilə  əmrlər  imzalayırdı.  1920-ci  il  aprelin  28-də 

11-ci  ordu  hissələri  Bakını  iĢğal  etdikdən  və  Azərbaycanda  sovet 

hakimiyyətinin  qurulduğu  elan  olunduqdan  sonra,  elə  həmin    gün 

Gəncə  bolĢeviklərinin  lideri  Fərhad  Əliyevin  sədrliyi  ilə  Gəncə 

Quberniya Ġnqilab Komitəsi yaranmıĢdı. Ġnqilab Komitəsinin nüma-

yəndələri onun evinə gələrək, hakimiyyəti təslim etməsini, bütün si-

yasi dustaqların azad edilməsini, əhaliyə çağırıĢla müraciət olunma-

sını  ultimatum  Ģəklində  tələb  etdikdə,  o,  bildirmiĢdi  ki,  mən  əvvəl 

Bakıya zəng vurum, əgər siz deyən düzdürsə, gəlin, qubernatorluğa, 

məndən dövlət vəzifəsini qanun-qayda ilə təhvil alın. Sonra Bakıya 

zəng  vuraraq  Parlamentin  Sosialistlər  fraksiyasının  üzvləri  Aslan 

bəy Ağalar bəy oğlu Səfikürdski (30 sentyabr 1881,Gəncə qəzasının 

Səfikürd kəndi - 20 sentyabr 1937, Bakı) və Qasım bəy Abbasqulu 

bəy oğlu Camalbəyovla (1881, Naxçıvan Ģəhəri - 1937, Bakı. Rep-

ressiya  və  həbs  edilib,  1938-ci  il  yanvarın    8-dən  9-na  keçən  gecə 

güllələnib. O, həmin gecə güllələnən 45 nəfərin içərisində sayca 15-

ci  idi)  danıĢıqlar  apardı,eyni  zamanda  Hərbi  Nazirliyin  BaĢ 

Qərargah  rəisi,  general-leytenant  Həmid  bəy  QaytabaĢı  ilə  əlaqə 

saxlayıb  həqiqətən  hakimiyyətin  Parlament  tərəfindən  kommunist-

lərə  təhvil  verildiyini  öyrəndikdən    sonra  1920-ci  il  aprelin    29-da  

bütün quberniyada  hakimiyyətin  Ġnqilab Komitəsinə verilməsi ba-

 

324 

rədə aktı imzaladı. Xudadat bəy aprelin 30-da Nuxa, AğdaĢ, Zəyəm, 

Gəncə qəza  rəislərinə teleqram yollayaraq hakimiyyəti bolĢeviklərə 

təhvil  verdiyini  bildirmiĢdi.Sonra  da  öz  müavini,polkovnik  

Hüseynqulu  xan  Xoyski  ilə  lazımi  sənədləri  imzalayaraq,  Gəncə 

Ġnqilab  Komitəsinin  30  aprel  1920-ci  il  tarixli  67  və  68  nömrəli 

əmrlərinə uyğun qubernatorluğu 1920-ci il may ayının 1-də Gəncə 

Ġnqilab  Komitəsinin  sədri  Ġbrahim  Əliyevə  (1890,  Petrovsk  (indiki 

Mahaç-Qala)-1938.  Otuzuncu  illər  qurbanlarından  biridir.  1938-ci 

ildə güllələnmiĢdir) və onun köməkçisi  (müavini)  Fərhad  Əliyevə  

təhvil  vermiĢdi. 

Aktı  imzaladıqdan  birqədər  sonra  Azərbaycan  Ġnqilab  Ko-

mitəsi adından X.Rəfibəyliyə zəng edilmiĢdi: ”Fəaliyyətinizə xitam 

verin! Siyasi dustaqları azad edin! Qubin”. 

Xudadat  bəy  vəzifəsini  tərk  etməzdən  əvvəl,  66  nömrəli  son 

əmrini  vermiĢ və onu  bəyan etmiĢdi. Əmrdə  deyilirdi:” 

“Azərbaycan   Respublikası  Xalq  Komissarları Soveti müavi-

ninin  və  Azərbaycan  Cümhuriyyəti  Parlamenti  sədrinin  təklifi  ilə 

mən  bu  gün  Gəncə  quberniyasının  idarəçiliyini  Gəncə  Ġnqilab  Ko-

mitəsinin  sədrinə  təhvi  verdim.Bir  ilə  yaxın  müddətdə  Gəncə 

qubernatoru  vəzifəsini  yerinə  yetirərək  mən  əmin  oldum  ki,  istər 

Gəncə  Quberniyasının  Ġdarə  Heyəti  və  qubernator  Dəftərxanasının 

qulluqçuları, istərsə də, mənə tabe olan polis məntəqələrinin iĢçiləri 

onlara tapĢırılan vəzifələri vicdanla yerinə yetirir,quberniyada əmin-

amanlığın, sülhün, sakitliyin bərqərar olması  yolunda mənə kömək 

etmək  üçün  bütün  qüvvələrini  səfərbər  etmiĢlər.Buna  görə  də 

qubernator  vəzifəsini  tərk  edərkən  mən  sadalanan  müəssisələrin 

qulluqçularına  çəkdikləri  zəhmətlərə,  sədaqətli  xidmətlərinə  görə 

səmimi  təĢəkkür  etməyi  özümə  mənəvi  borc  sayıram.  Əminəm  ki, 

onlar  bundan  sonrada  Azərbaycan  Respublikasının  çiçəklənməsi 

naminə  öz  vəzifələrini  vicdanla  və  səylə  yerinə  yetirəcəklər. 

Qubernator  Rəfibəyov”. 

Beləliklə,  X.  Rəfibəyli    hakimiyyəti    sivil  qaydada  kommu-

nistlərə təhvil vermiĢdi.  1920-ci il may ayının 1-də sovet qoĢunları  

Gəncəyə  daxil oldu və yeni hakimiyyət quruldu. Lakin bu hakimiy-

yət çox keçmədən xalqın ciddi müqavimətinə rast gəldi... 

 

325 

...Kommunistlər  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  Parlamenti 

və  Hökumətinin  görkəmli  xadimlərinə  toxunmayacaqları  haqqında 

verdikləri  vədlərə...xilaf  çıxmıĢdılar,  onlara  qarĢı  haqsız,  qanunsuz 

həbslərə  və  təqiblərə  yol  verdilər,  bir  çoxlarını  günahsız  yerə  sa-

dəcə,  amma  amansızcasına  güllələdilər...Onların  içərisində  Azər-

baycanın  milli  istiqlaliyyəti, müstəqilliyi uğrunda baĢları çox mü-

sibətlər  çəkmiĢ  Rəfibəylilər  nəsli  də  vardı.  Görkəmli  ədəbiyyat-

Ģünas,  yazıçı,  millət  vəkili,  professor  Rafael  Hüseynov  yazırki, 

Gəncə üsyanından (24 may - 4 iyun 1920) sonra Rəfibəylilər 1920-

1960-cı illərdə düz 9 dəfə kütləvi sürgünlərə məruz  qalmıĢlar... 

Azərbaycanda sovet dönəmində X. Rəfibəyli haqqında qəsdən 

“xalq  düĢməni”  damğsı  altında  fikir  formalaĢdırılmıĢdı.  Bir  çox 

baĢqa  milli  istiqlal  fədailərimiz  kimi  həmin  dönəmdə  X.  Rəfibəy-

linin  ailəsi,  uĢaqları  və  qohum-əqrabaları  Rəfibəyli  və  Rəfibəyov 

soyadının  təqiblərindən  canlarını  qurtarmaq,  nisbətən  gözdən  iraq 

olmaq üçün yeni soy adları götürmüĢdülər özlərinə. Həmin müddət 

ərzində  Xudadat  bəyin  nəslinin  mənsubları  :  qohum-qardaĢ  Türki-

yədən  tutmuĢ  uzaq  Amerika  və  Yaponiyayadək  dərbədər  olmuĢ-

dular.Bununla  əlaqədar  Rəfibəylilər  nəslinin  müasir  nüma-

yəndələrindən  biri,  uzun  illər  respublikanın  prokurorluq  və  ədliyyə 

orqanlarında,  məsul  vəzifələrdə,  o  cümlədən  Ədliyyə  Nazirliyinin 

müavini vəzifələrində çalıĢmıĢ, ermənilərin torpaqlarımıza təcavüzə 

baĢlandığı  andan  ön  sırada  Qarabağa  yola  düĢən  əməkdar  hüquq-

Ģünas,  ədliyyə  general-mayoru  Akif  BəĢir  oğlu  Rəfiyevlə  (Akif 

müəllim  hazırda  istefadadır  və  Azərbaycan  Respublikası  yanında 

Dövlət  Ġdarəçiliyi  Akademiyasında  çalıĢır)  və  hörmətli  yazıçımız, 

Azərbycan Yazıçılar Birlyinin sədri Anarla (Xudadat bəy onun ana 

babasıdır) söhbətləĢmək aydın təsəvvür üçün kifayət edər. 

...Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqda  iĢğalçı  11-ci 

ordu  bir  neçə  gündən  sonra  Gəncəyə  daxil  olmuĢdu.  QoĢunun  ən 

böyük  hissəsi  Ģəhərin  ermənilərin  sıx  yaĢayan  məhəllələrində  yer-

ləĢdirilmiĢdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə gizli fəaliy-

yət  göstərən  erməni  təĢkilatının  üzvləri  üzə  çıxmıĢdılar.Onlar 

“qızıl”ordu  komandanlığıyla “dil” tapıb Xudadat  bəyi  həbs etməyi  

tələb  etmiĢ və bu  iĢdə köməklərini əsirgəməmiĢdilər... 

 

326 

Bunun  nəticəsində  1920-ci  il  may  ayının  10-da  həbs  olunan 

Xudadat bəyi 3 nəfər 11-ci ordu əsgəri əllərində silah açınacaqlı gör-

kəmdə  qabaqlarına  qatıb  dəmiryol  stansiyasına-vağzala,  oradanda 

xüsusi  qatarla  Bakıya  aparmıĢdılar...  Xudadat  bəyin  harasa  gedib 

gizlənmək, o cümlədən Türkiyəyə keçmək imkanı da olmuĢdu. Lakin 

ləyaqətli  və  məğrur  Ģəxsiyyət,  böyük  insan  olan  Xudadat  bəy  bunu 

özünə sıxıĢdırmamıĢdı. Özü də Xudadat bəy sovet hakimiyyətinə heç 

bir müqavimət göstərməmiĢ, vəzifəsini dinc,sivil qaydada yeni höku-

mətə təhvil vermiĢdi. Bundan əlavə, onun ailəsi–uĢaqları da Gəncədə 

idi,  axı,  onları  atıb  hara  qaçasıydı.Xudadat  bəy  düĢünürdü  ki,  sovet 

hökumətinə  heç  bir  pisliyi  keçməyib,  yəqin  ona  dəyməzlər...  Lakin 

görünür, əbəs fikirləĢirmiĢ... Xudadat bəyi Gəncə  əhalisi (onlar Xu-

dadat bəyi məhəbbətlə “Xudu bəy” adlandırırdılar) stansiyaya gedən 

yolda-sıx  ağaclıqda  qaçırmaq  üçün  toplaĢmıĢdı.  Lakin  o,  qan  tökül-

məsinə yol verməmək üçün buna razılıq verməmiĢdi. 

Sovet hakimiyyəti isə onun haqqında baĢqa cür düĢünmüĢdü... 

Xudadat  bəyin  həbsi  haqqında  125  nömrəli  order  11-ci  ordunun 

Hərbi  Ġnqilab  ġurasının  Xüsusi  ġöbəsi  tərəfindən  1920-ci  il  mayın 

12-də  təsdiq  edilmiĢdi.  Azərbaycan  xalqının  azadlığı  uğrunda  öz 

əqidəsindən dönməyən bu görkəmli Ģəxsin məhz həmin il mayı 12-

də baĢ vermiĢ həbsindən və Bakıya gətirilərək necə güllələnməsi ba-

rədə (onun güllələnərək meyitinin Xəzər dənizinə atılması da istisna 

deyil...Necə Mikayıl MüĢfiq kimi (Alovlu istiqlal Ģairi  Ġsmayılzadə 

Mikayıl MüĢfiq Mirzə Əbdülqadir Vüsaqi oğlu. 1908-ci il yanvarın 

5-də  Bakıda anadan olmuĢdu. Otuzuncu illərdə repressiyaya məruz 

qalmıĢ,  3  iyun  1937-ci  ildə  həbs  edilmiĢ,  1938-ci  il  yanvarın  1-də 

güllələnmiĢ və ehtimala görə meyiti dənizə atılmıĢdır...). 

Dəqiq  bəlli  deyil...  Bəlli  olanı  budur  ki,  11-ci  ordunun  32-ci 

atıcı diviziyasının  Xüsisi  ġöbəsi  Xudadat  bəyi  Gəncənin erməni sa-

kinləri B.ġahnazarov, A.Sarkisov, O.Vartanov, A.Gevorkov, A. Ako-

pov  və  baĢqalarının,  özüdə  ancaq  erməni  millətindən  olanların 

qondarma ifadələri və Ģahidliklərinə əsasən ittiham edib. Güya X. Rə-

fibəyli  Gəncənin  general-qubernatoru  olarkən  onları  sıxıĢdırmıĢ, 

tərksilah etmiĢ və əmlaklarını əllərindən aldıtdırmıĢdı. Əslində, o 

 

 

327 

zaman  həqiqi  istintaq  aparılmamıĢ”,  ”qondarma  Ģahidlər”in  və 

“iddiaçı”ların  sözlərinin  və  verdikləri  ifadələrində  yazdıqlarının  nə 

dərəcədə  düzgün  olduğu  yoxlanılmamıĢ,  bunlar  əsasındada  tələm-

tələsik saxta sənədlər tərtib edilmiĢdi. Bir də bu bəllidir ki, Xudadat 

bəyi  Azərbaycan  FK-nın  müstəntiqi  M.Safikyan  dindirib.  Özüdə 

necə?  Bütün  iĢgəncələrə  mərdliklə  dözən  Xudadat  bəy  ona  qarĢı 

irəli  sürülən  saxta  ittihamları  qətiyyətlə  rədd  edib.  Buna  baxmaya-

raq, o, qəddarcasına qətlə yetirilib... Özü də gizlicə... Konkret hansı 

Ģəraitdə? Bax, bu, hələ də qaranlıq qalan sualdır. Hərçənd, tədqiqat-

çı-alim,  elmlər  doktoru  Xaləddin  Ġbrahimli  yazır  ki,  Xudadat  bəyi 

tələm-tələsik  mühakimə  edərək,  məhkəmənin  hökmü  ilə  Bakıda 

1920-ci il mayın 20-də xəlvəti güllələmiĢlər... 

X.  Rəfibəylinin  nə  cür  əqidəli  və  amallı  bir  Ģəxsiyyət  oldu-

ğunu onun dostları da, düĢmənləri də yaxĢı bilirdi. Odur ki, dostları 

onun ölümünə çox heyifslənirdilər. ”MəĢhur vətənsevən Əli Əkbər 

Rəfibəylinin oğlu Xudadat bəy Azərbaycanın iĢğalı üzərindəki Gən-

cədə vali ikən həbs olunmuĢ, Gəncədə zühur edən üsyan əsnasında 

edam  edilmiĢdir.  Fədakar  bir  millət  adam  idi.  Məhəmməd  Rəsul-

zadə”.  Böyük  M.Ə.Rəsulzadə  özünün  yazdığı  “Azərbaycan  Cüm-

huriyyəti”  kitabında  Xudadat  bəy  Rəfibəylini  “Ġstiqlal  ġəhidi” 

adlandırmıĢdır”...“Hayıf,  Xudadat  bəy  kimi  məĢhur  cərrahı  xəbə-

rimiz olmadan öldürüblər. Bu iĢdə Həmid Sultanovun  bağıĢlanmaz  

səhvi  olub”  (H.  Sultanov  Azərbaycan  SSR-in  ilk  xalq  daxili  iĢlər 

komissarı idi). Bu sözləri də Xudadat bəyin öldürülməsindən sonra-

lar  xəbər  tutan  Azərbaycan    SSR  XKS-in  sədri  doktor  N.  Nərima-

nov  demiĢdi.  Görəsən,  bu,  adi  səhvin  nəticəsi  idi?  Xeyr!  Xudadat 

bəyin də, baĢqa onun kimi milli təəssübkeĢlərimizində hamısı əslin-

də,  əvvəlcədən  hazırlanmıĢ  siyahı  və  düĢünülmüĢ  tədbirlə  aradan 

götürülmüĢ və bilərəkdən məhv edilmiĢdilər... 

Son  tarixi  ədəbiyyatlarda  Xudadat  bəyin  də  1920-ci  il  mayın 

12-də Bakının yaxınlığındakı Nargin (əsl adı Böyük Zirədir) adası-

na  aparılaraq,  həmin  il  iyunun  6-da  bir  qrup  (79  nəfər)  görkəmli 

Azərbaycan  ictimai-siyasi  xadimi  və  yüksək  rütbəli  hərbçisi  ilə  bir 

sırada  güllələnməsi  öz  əksini  tapmıĢdır... 

Haşiyə: Bakının yaxınlığında, Bakı buxtasını dənizdən ayıran 

Nargin adası adlandırılan Böyük Zirə (“zirə” çökəklik deməkdir) 

 

328 

AbĢeron yarımadasının cənubunda, 15 kilometrlik məsafədə yer-

ləĢir.  18-ci  əsrdə  Rusiyanın  Xəzər  sahillərində  üzən  “Svyetoy 

Qavriil”  (“Müqəddəs  Cəbrayıl”  freqatı  bu  yerə  gəlib  çıxanda 

matroslar onu Baltik dənizindəki adaya bənzətmiĢ və çar Birinci 

Pyotrun Ģərəfinə “Nargin” adlandırmıĢdılar... BaĢqa bir ehtimala 

görə,  bu  haqda  məlumatı  bilən  çar  Birinci  Pyotr  (1682-1725) 

Kaspi dənizindəki Böyük Zirə adasını Fin körfəzindəki Nayyssar 

adasına  bənzətmiĢ  və  ona  “Nargin”  demiĢdi...1883-cü  ildə  Ba-

kıda  fəaliyyət  göstərən    isveçli  Nobel  qardaĢları  neft  daĢıtdırar-

kən gəmiləri qayaya dəyib qəzaya uğradığından bu qaranlıq ada-

da  mayak  inĢa  etdirmiĢdilər.  1905-ci  ildə  Ģahzadə  Ordenburqun 

təlimatı  üzrə  Nargində  yeni  əsir  düĢərgəsi  salınmıĢdı...Birinci 

Dünya  müharibəsində  (1914  -1918)  Qafqaz  (türk)  cəbhəsindəki 

döyüĢlərdə (məsələn,SarıqamıĢ döyüĢündə (dekabr 1914 - yanvar 

1915) və s.) məğlub olan əsir türk, avstiryalı, çex və alman əsgər-

lərini bu düĢərgəyə sürgün etmiĢdilər.  Türk və  alman  əsirlərinin 

Nargin  adsında  acından-susuzluqdan  qırıldıqları  barədə  faktlar 

vardır... 

...1917-ci  ilin  noyabrında  N.  Nərimanov  o  vaxt  “ölüm  cəzi-

rəsi”, ”kabus adası”, ”Xəzər qəbirstanlığı” adlandırılan Narginə get-

miĢdi. Nargində bu adanı “ilanlar yuvası” adlandırırdılar... Nargin-

dən səhərə  yaxın  evinə  qayıdan N.  Nərimanov orada  gördüyü dəh-

Ģətli  mənzərələrdən, əsirlərin dözülməz hallarından özünə gələ bil-

mir,  dinclik  tapmırdı.  Elə  hey  papirosu  bir-birinə  calayırdı  “Ölüm 

cəzirəsi”...Göz yaĢı tökdürən cəzirə.Burada 1200 insan... hazır ölüm 

növbəsində durmuĢdu... 6 min də bu növbəyə hazırlaĢırdı... Nargin-

dən  qayıtdığı  günün  ertəsi  N.Nərimanov  “Hümmət”  qəzetində  

“Göz  yaĢı  tökdürən  cəzirə”adlı  məqalə  dərc  etdirmiĢdi.O, 

məqaləsindəki  bir  parçada  yazırdı: 

“KaĢ, mən bu cəzirəyə getməyəydim. KaĢ, bir dəri, bir sümük 

bədənləri, sifətsiz gözləri, ah-zar edən insanları görməyəydim. KaĢ, 

“Əfəndim,su!”, ”Əfəndim,yemək”, ”Əfəndim, paltar” sözlərini eĢit-

məyəydim.  KaĢ,  çılpaq,  dodaqları  soyuqdan  titrəyən,  üzləri  bozar-

mıĢ atasız-anasız  balaca balalarla söyləĢməyəydim. KaĢ xəstəxana-

da  baĢları  kərpic  üstə  can  verən  igidlərə  rast  gəlməyəydim!”. 

Beləliklə,  Nargindəki  dəhĢətli  əsir  düĢərgəsinin  mənzərəsi  aydın 

 

329 

olur.A.Bakıxanovun nəvəsi Zinyət xanım danıĢırmıĢ ki ,onun babası 

Məmməd bəy Məmmədbəyov çar polkovniki olmuĢdu. Azərbaycan 

Cümhuriyyəti tərəfinə keçdiyinə  görə sovet hakimiyyəti  qurulduq-

dan dərhal sonra onu həbs edib Nargin adasına aparmıĢ və güllələ-

miĢdilər...  Nargində  təsadüfən    sağ    qalmıĢ  tək-tük  əsirlərdən  biri, 

məĢhur neft milyonçusu ġəmsi Əsədullayevin ticarət müdüri olmuĢ 

Ağa Amiraqov sonralar söyləyirdiki, əsirləri bir-bir, adbad  çağırıb 

sadəcə  güllələyirdilər... Onu da güllələdikdən  sonra  elə bilmiĢdilər 

ki, ölüb və gətirib sahilə atmıĢdılar. Lakin A.Amiraqov ölməyibmiĢ, 

huĢunu itiribmiĢ. Balıqçılar onu tapıb xilas etmiĢdilər... Doxsanıncı 

illərin əvvəllərində  Nargin  adasının adı  dəyiĢdirilib  yenidən Böyük 

Zirə  adlanırılmıĢdı.Lakin  minlərlə  günahsız  məzlumun  ruhunun 

üzərində  dolaĢdığı  bu  mənhus  adada  turizm  Ģəhərciyi  salıb  gəir 

götürmək təklifləri ilə bulunanlarda  vardı... 

Yeri  gəlmiĢkən,  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduq-

dan  sonra  11-ci  ordunun  Siyasi  Ġdarəsinin  Xüsusi  ġöbəsinin  rəisi, 

əvvəli matros olmuĢ, ermənipərəst  Semyon Pankratov güllələnməsi 

üçün (özüdə  Nargində)  99 nəfər  görkəmli  ictimai-siyasi xadimi və 

yüksək  rütbəli hərbçimizi həbs etmiĢdi. Onların içərisində Xudadat 

bəy və baĢqalarıyla yanaĢı Azərbaycan Cümhuriyyətinin hərbi nazi-

ri,tam artilleria generalı S. Mehmandarov və onun müavini, general-

leytenant  Ə.ġıxlınski  də  vardı.  Bundan  xəbər  tutan  Azərbaycan 

hökumətinin  baĢçısı  N.Nərimanov  köməkçisi  Nurməmməd  bəy 

ġahsuvarova tapĢırmıĢdı ki,S.Pankratovu tapıb onun yanına gətirsin. 

S. Pankratovu qəbulunda bilərəkdən saatlarla gözlətdikdən sonra N. 

Nərimanov 99 nəfərin siyahısı ilə tanıĢ olduqdan sonra bu özbaĢına-

lığa görə bərk qəzəblənmiĢ və siyahının üstünə yazmıĢdı: ”Güllələn-

məsin!”. O,S.Pankratovu otağından qovmuĢ,N.ġahsuvarova əmr et-

miĢdi ki, dustaxxanaya gedib, general S. Mehmandarovu və Ə. ġıx-

lınskini azad edib, hamama aparsın, onlar  yuyunub paltarlarını də-

yiĢsinlər və sonra yanına gətirsin... 

...Xalqının  20-ci  əsrin  əvvəllərində  əldə  etdiyi  müstəqilliyini 

qoruyub  saxlamaq  yolunda  və  bu  gün  üçün  canını  fəda  edən  Xu-

dadat  bəyin  üstündə  düz  70  il  “xalq  düĢməni”  adı  gəzdi...Yalnız 

1990-cı il iyulun 2-də Azərbaycan  SSR  prokurorluğunda Xudadat 

bəy  Ələkbər  oğlu  Rəfibəyov  haqqında  vaxtıilə  qaldıılmıĢ  12  may 

 

330 

1920-ci  il  298  nömrəli  cinayət  iĢi  ləğv  edildi  və  o,  ancaq  70  ildən 

sonra  uğrunda  canını  fəda  etdiyi  doğma  Azərbaycanının  vətəndaĢ-

lığı haqqında bəraət aldı. Bu bəraət onun qohumu, əməkdar  hüquq-

Ģünas,  indi  istefada  olan  ədliyyə  general-mayoru  Akif  BəĢir  oğlu 

Rəfiyevin gərgin  zəhmətləri, sabiq  SSRĠ-nin  aidiyyatı  orqanlarına 

ayaqdöymələri ...sayəsində  əldə  edilmiĢdir. 

Halbu ki, Xudadat bəy, o cümlədən Gəncə üçün ,ümumilikdə 

milləti  üçün  çox  iĢlər  görmüĢ  atası  Ələkbər  bəy  Rəfibəylinin  və 

digərlərinin  xatirələri unudulmamalı,  layiqincə  əbədiləĢdirilməlidir. 

Həmmüasirimiz,  tanınmıĢ  ictimai-siyasi  xadim,  Gəncə  ġəhər  Ġcra 

Hakimiyyətinin  uzun  zaman  baĢçısı  vəzifəsində  iĢləmiĢ  mərhum 

Tofiq  Bağırov  “Gəncə-qiyammı,üsyanmı?”  məqaləsində  yazmıĢdır 

ki,  Gəncə  üsyanının  (24  may  -  4  iyun  1920-ci  il)  hazırlanmasında 

Rəfibəylilər nəslinin nümayəndələrinin böyük rolu olub,ələlxüsusda  

MəĢədi  Əli  bəy  və  Bağır  bəyin”. 

Burada həmiĢə xalqımızın həqiqi tarixinin və görkəmli Ģəxsiy-

yətlərinin  unudulmaz  haqlarının  özlərinə  qaytarılmasının  yorulmaz 

təĢəbbüsçüsü  olmuĢ  ümummilli  liderimiz,  Azərbaycan  Respublika-

sının  prezidenti  Heydər  Əliyevin  hələ  1998-ci  il  oktyabrın  7-də 

Gəncə  seçiciləri  ilə  görüĢündəki  çıxıĢında  söylədiyi  aĢağıdakı  xa-

rakterik fikrini xatırlamaq yerinə düĢər: 

 ”...Yolumuz    Sərdar  bağına  düĢdü.  Çünki  orada  Gəncənin  

dəyərli  insanlarından  biri  Nigar  Rəfibəylinin  abidəsinin  açılıĢ 

mərasimini 

keçirdik...Gəncənin  tarixi  haqqında  danıĢarkən 

deməliyəm  ki,  Nigar  xanım  Rəfibəylilər  ailəsinin,  sülaləsinin  çox 

parlaq  nümayəndəsidir.Gəncənin  tarixi  haqqında  danıĢarkən 

Rəfibəylilərin xüsusi yerini mən qeyd edirəm... Onlardan biri Nigar 

xanımın  atası  Xudadat  bəy  Rəfibəyli  Azərbaycanın  ilk 

hökumətində,  Xalq  Cümhuriyyətində  nazir  vəzifəsini  tutmuĢ  bir 

insan,  sonra  repressiya  qurbanı  olmuĢdur.  Ancaq    tarix    hər    Ģeyi  

yerinə  qoyur”. 

1992-ci  il  mayın  28-də  Respublika  Günündə  Xudadat  bəy 

Rəfibəylinin  vaxtı  ilə  Gəncədə  yaĢadığı  binanın  önünə  xatirə  löv-

həsi- onun  baralyefi vurulmuĢdur. Gəncədə Xudadat bəy Rəfibəyli-

nin adına  küçə  vardır. 

 

 

331