İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məmməd Muradov
- Cavad qəzası 5 sahə pristavlığına bölünürdü
|
Qeyd: Ə.H. Qarayev ona görə belə deyirdi ki,Parlamentin iclasından qabaq həbsdə olan bolşevik Ə.Bayramovun orada güya boğularaq öldürüldüyü... xəbəri yayılmışdı. -
Daxili iĢlər nazirinin müavini ġəfi bəy Rüstəmbəyli Ə.H. Qarayevin çıxıĢında toxunduğu məsələ barədə izahat verərək bildirmiĢdi: ”Daxili iĢlər naziri (M.Vəkilov nəzərdə tutulur) burada yox ikən Qarayev Ə. Bayramov haqqında danıĢdı. Bu xüsusda bir neçə söz deyəcəyəm. Bir neçə gün bundan əvvəl polis dövlət çeviriliĢi və üsyan qaldırmaq planını kəĢf etdi.Burada hökuməti yıxmaq, Parlamanı da dağıtmaq və Ģura hökuməti qurmaq istəyirdlilər. Ə. Bayramov da bu çeviriliĢin iĢtirakçılarından biridir. Parlaman üzvü Əli Heydərin də orada imzası var. Polisə əmr olunmuĢdu ki, o adamları tutsun. Polis axtarır, tapa bilmirdi. Bu ara xəbər çıxdı ki, Ə.Bayramov yoxa çıxıb...Bu barədə məlumatda yoxdur.Ancaq Ģayiələr var ki, onu bir qoçu tutub polisə verib.Polis isə onu boğmuĢdur. Bu xəbəri eĢidən cənab nazir qradonaçalnikə əmr verdiki, xəbəri rəsmi Ģəkilə salsın, tapıb açsın.Deyilənlər döğru çıxsa, kim müqəssir olsa, məhkəməyə vetiləcək və cəzalanacaq. Hökumətə iftira, böhtanlar yağdırılır, buna ciddi etiraz edirəm”. Qeyd: Hərb tarixi tədqiqatçlarından biri, o cümlədən 1928-ci ildə Azərbaycan Ordusu tarixinə dair kitab həsr etmiş A. Steklov yazır ki, Əli Bayramovun başını əslində, 1920-ci il martın 22-dən 23-nə gecə “naməlum adamlar” kəsmişdilər... Onun başını kəsib, bədənindən ayırmış, meyidini isə gecə fəhlə rayonuna daxil olan Xatisov zavodunun (indiki Səttərxan zavodu) həyətinə atmışdılar... Ə. Bayramovu öldürən cinayətkaların həbs edilməsi və onla- rın haqqında cinayət iĢi qaldırılması üçün daxili iĢlər naziri M. Vəkilov Ģəxsən göstəriĢ vermiĢ və müavini ġ. Rüstəmbəylinin sədrliyi ilə bu iĢi araĢdirmaq üçün xüsusi komissiya yaradılmıĢ, na- zir özü isə bununla əlaqədar Parlamentin 1920-ci il aprelin 15- 196
də keçən xüsusi iclasında Ə.Bayramovun ölümü ilə bağlı millət vəkillərinin suallarına cavablar vermiĢdi... Təyinat. Daxili iĢlər naziri əvəzi ġ. Rüstəmbəylinin 14 mart 1920-ci il tarixli 45 nömrəli əmri ilə ġamaxı qəzasının rəisi Səlim bəy AğakiĢibəyov tutduğu vəzifəsindən azad edilmiĢ, onun yerinə Bakı polismeysterinin böyük köməkçisi Mehrəli bəy Fərzəli- bəyov tövsiyə edilmiĢdi...Daxili iĢlər naziri M.Vəkilovun 19 mart 1920-ci il tarixli əmri ilə isə Lütvəli bəy Zülədərov Cavad qəzasının rəisi vəzifəsindən azad edilmiĢdi... Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin axırıncı daxili iĢlər naziri M.Vəkilov nazir kürsüsünü M.H.Hacınskidən qəbul etmiĢdi. O, Da- xili ĠĢlər Nazirliyinə çox ağır dövrdə, hökumət böhranı ərəfəsində gəlsə də,bu ali inzibati təĢkilatı zəifləməyə qoymamıĢdı. M.Vəkilov siyasi-sosial vəziyyəti nəzərə alaraq hesab edirdi ki, onun öz ko- mandası olmalıdır. Mustafa bəy özündən əvvəlki nazirlərin səhvlə- rini təkrar etməməyə çalıĢırdı. M.Vəkilovun nazirliyi dövründə DĠN və polis sistemi keçmiĢ çar Rusiyası və bəzi Qərbi Avropa (Ġngil- tərə və s.) ölkələrindəki klassik polis sistemi yönündə təkmilləĢdiri- lirdi. 1920-ci ilin yazında Azərbaycan Cümhuriyyətinin Daxili ĠĢlər Nazirliyi və onun yerli strukturları ölkədə ictimai təhlükəsizliyi müstəqil qoruya bilən və cinayətkarlıqla bilavasitə mübarizə apar- mağa qadir olan real qüvvəyə çevrilmiĢdi. M.Vəkilovun bir daxili iĢlər naziri kimi bütün fəaliyyəti müs- təqil Azərbaycan Respublikası hakimiyyətini qoruyub saxlamağa yönəlmiĢdi. Onun bolĢeviklər və fəhlələrlə dialoqa girməsi və hətta kompromis yola əl atması da bununla bağlı idi. M. Vəkilov 1920-ci il martın 22-də Azərbaycan hökuməti əleyhinə çıxıĢ edən bütün qüvvələrə (siyasi partiyalara, təĢkilatlara, vətəndaĢlara, xarici təbəə- lərə), o cümlədən Bakı fəhlələrinə müraciətində bildirirdi: “ZəhmətkeĢlərin maraqlarını müdafiə edən Ali Ġcra haki- miyyəti fəhlə sinfinin iqtisadi və hüquqi vəziyyəti yaxĢılaĢdırmaq üçün apardığı mübarizəyə qarıĢmaq fikrində deyil. Amma fəhlə sin- finin maraqlarını qorumaq adı altında təĢviqat və cinayət iĢlətməklə dövlət əleyhinə çıxıĢlar edən xarici qüvvələrin əlaltılarına qarĢı bü- tün mümkün tədbirlər həyata keçiriləcək”.
197
Bakı Polismeysterliyinin Liman Sahə Polis Pristavlığı 1920- ci ilin fevralında Azərbaycan Cümhiriyyətinin hərbi naziri, tam ar- tilleriya generalı S. Mehmandarovun Naberejnı küçəsində (indiki Neftçilər prospekti) yerəĢən 51 saylı evinin girəcəyində ona və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökumət baĢçısı ilə görüĢmək üçün Tiflisdən Bakıya gəlmiĢ Don, Terek və Kuban BaĢ Dairə- sinin nümayəndələri Mixail Zazulyaya, Nikolay Baqiyevə və Pyotr Kovalyova bomba atmıĢ Novikov adlı birisini tutmuĢdu. Həmin bomba partlayıĢı nəticısində Kovalyovun sol əli, hərbi nazirimizin qapısı ağzında növbədə duran qorodovoy Qulu Məmmədoğlunun isə üzü yaralanmıĢdı. Hərbi nazir S. Mehmandarov partlayıĢ səsinə küçəyə-hadisə yerinə gəlmiĢ, tələsdiyindən papağınıda baĢına qoymağı unutmuĢdu. Tezliklə, hər Ģey aydınlaĢmıĢdı. Hadisəni törədənin polis tərəfindən ĠçəriĢəhərdəki dükanların birində yaxalanan naməlun Ģəxsin iki pasportu olan Filip Novikov olduğu müəyyənləĢmiĢdi. Onun üstündən 2 ədəd bomba, 1 ədəd ta- pança, 9 ədəd patron, 275 manat Azərbaycan hökumətinin pulu ta- pılmıĢdı. F.Novikov Liman Sahə Ppolis Pristavlığına gətirilmiĢdi. Daxili iĢlər naziri Mustafa bəy, onun iki müavini, Bakının general- qubernatoru Murad Gəray Tlexas, qradonaçalnik Əli Heydər bəy Yusifov, Ģəhər komendantı, general-mayor Firidun bəy Vəzirov (1850-1925), Bakı polismeysteri Rüstəm bəy Mirzəyev (1840- 1920) və Məhkəmə Palatasının prokuroru Nəzərov hadisə yerinə gəlmiĢ, Novikovun dindirlməsində iĢtirak etmiĢdilər. Haşiyə: General-mayor Firdun bəy Cəlal oğlu Vəzirov peĢə- kar hərbçi idi. O, 1850-ci il aprelin 19-da Tiflisdə zadəgan ailə- sində anadan olmuĢdu. 1868-ci ildə Yelizavetpol (Gəncə) süvari məktəbini əla bitirmiĢdi. Çar Rusiyası ordusunda nümunəvi xid- mət göstərmiĢ, generl-mayor rütbəsində istefaya çıxıb Tiflisdə yaĢayırdı. Azərbaycan Cümhurriyyəti Milli Ordusunun BaĢ Qə- rargah rəisi, Qərargahın növbətçi generalı, general-mayor Həmid bəy QaytabaĢının (1889-1920) dəvətini qəbul edib həyat yoldaĢı Zinaida Səlim qızı Vəzirova ilə Tiflisdən köçüb Bakıya gəlmiĢ- di. General F.Vəzirov Azərbaycan Cümhuriyyətinin hərbi naziri S. Mehmandarovun 1919-cu il 7 avqust tarixli 351 nömrəli əmri ilə Bakı Ģəhərinin komendantı təyin edilmiĢdi. Qocaman general 198
bu vəzifədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutuna qədər xidmət göstərmiĢdi... General F. Vəzirov 1925-ci il iyunun 30-da Bakıda 75 yaĢında vəfat etmiĢdi. General Firidun bəyin qızı Ni- gar xanım 1995-ci ildə hələ Bakıda yaĢayırdı...Bunu AMEA Azərbaycan Milli Tarix Muzeyinin əməkdaĢı, əməkdar mədəniy- yət iĢçisi, mərhum Nərminə Tahirzadə (13 avqust 1921, Ġstan- bul-19 yanvar 2012 Bakı) söyləmiĢdi... ...ġahidlər dindirilərkən hərbi nazir S. Mehmandarovun müha- fizəçiləri əldə qayırma bombanı atanların 3 nəfər olduğunu, bun- lardan birinin məhz F.Novikov olduğunu təsdiq etmiĢdilər.Təsa- düfən yoldan keçən 14 yaĢlı gimnaziya Ģagirdi , hadisəni görmüĢ BaraĢvili Novikovu geyimindən tanımıĢ və demiĢdi ki, bu, bomba atanlardandır. F.Novikov sərxoĢ idi, əvvəl diĢ texniki olduğunu, Bakıda iĢlədiyini, hadisə yerinə təsadüfən gəlib çıxdığını, heç bir bomba tullamadığını deyir, üstündən tapılan bombaları isə ona tanı- madığı gürcünün verdiyini söyləmiĢdi... Dostlarının isə Ġ.Levin və Razin (onlar bolĢevik idilər) olduğunu bildirmiĢdi. F.Novikov Ġçəri- Ģəhərdə Liman sahə polis pristavına təslim olmuĢdu. Hərbi Səhra Məhkəməsinin qərarı ilə o, etdiyi terrorçuluq aktına görə 1920-ci il martın 23-də dar ağacından asılmaqla ölüm cəzasına məhkum edil- miĢdi. Hökm elə həmin gecə Bayıl həbsxanasında yerinə yetiril- miĢdi.
27 mart 1920-ci il. DMK-nın 3196 saylı sərəncamı ilə DĠN-in ehtiyat qüvvələrinə əlavə 300 Ģtat, o cümlədən 276 əsgər Ģtatı ayrıl- mıĢ və beləliklə, ehtiyat qüvvə üzrə əsgərlərin sayı 1000 nəfərə çat- dırılmıĢdı. Bu məqsəd üçün 1920-ci il ərzində təkcə ərzağa 4 mil- yon rubl kredit ayrılmıĢdı. Daxili iĢlər naziri M. Vəkilovun 1920-ci ilin martında bütün vətəndaĢlara, siyasi partiyalara və təĢkilatlara daha bir müraciətində deyilirdi ki, dövlət əleyninə hər cür cəhdlərin və qanunsuz tətil, mitinq və çıxıĢların qarĢısı qətiyyətlə alınacaqdır... Lakin Bakıda bolĢeviklərin üsyan planından xəbər tutan Mustafa bəyin əmri ilə polis 1920-ci il aprelin 11-də AK(b)P-nin fəal üzvlərindən DadaĢ Bünyadzadə (1888, Bakı qəzası, Fatmayı kəndi - 1938; otuzuncu il- lərdə repressiya olunub, güllələnmiĢdir...), Vasili Yeqorov (1899, Rusiya, Tambov quberniyası, Berezovka kəndi-1938;otuzuncu il- 199
lərdə repressiya olunub, güllələnmiĢdir...) və Əlixanov müvəqqəti həbs olunmuĢdu. Ümumiyyətlə, 1920-ci ilin aprelində həmin səbəb- lər üzündən tutulan 60 siyasi dustaq var idi. Ermənilərin ucbatından yaranan Qarabağ və qaçqınlar məsələ- si də Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin problemli vəzifələrin- dən idi. Bunu Gəncənin general-qubernatoru X.Rəfibəyliyə quber- niyanın qəzalarından pristavlar tərəfindən göndərilən raportlardan bilmək olardı. 9
Gəncə Ģəhəri polismeystrerinə. Cənab qubernatorun tapşırığı ilə Quberniya İdarəsi martın 11-nə vəsait toplamaq məsələsini müzakirə etmək üçün “Müsavat” partiyasının sədri Məşədi Əli Rəfiyevi, ”İttihad” partiyasının sədri doktor Aslan bəy Səfikürdskini (1881-1937), Həmkarlar İttifaqının sədri Məşədi Yusif Fərzixanovu, Kəndlilər İttifaqının sədri Alış bəy Məmmədovu qubernatorluğun binasına dəvət etməyi Sizə təklif edir”. 10
aprel 1920-ci il. Qaraçinar kəndi. Cənab Gəncə qubernatoruna. Raport.
Qəza rəisi Məmməd Muradov”. Gəncənin general-qubernatoru X.Rəfibəyli qaçqınlar məsəlsi ilə hər gün, təxirəsalmadan məĢğul olurdu. Belə ki, Ermənistanın müxtəlif yerlərindən – Göyçədən, Zəngəzurdan axıĢıb gəlmiĢ və gəlməkdə davam edən 20 min qaçqını yerləĢdirmək heç də asan mə- sələ deyildi. X.Rəfibəyli bu iĢdə Gəncə camaatını, xüsusilə, imkanlı adamları da qaçqınlara dayaq olmağa səfərbər edirdi. O, bu haqda daxili iĢlər naziri M. Vəkilova vaxtaĢırı məlumat verirdi. ...Bir dəfə daxili iĢlər naziri M.Vəkilov Bakı qubernatoru ilə söhbətində qeyd etmiĢdi ki, rüĢvətxorluqla mübarizə zəif aparılır... Bir sıra yüksək çinli polis məmuru və pristavlar yalnız imza atmaqla iĢlərini bitmiĢ hesab edir, bəziləri hətta oxumadan sənədə qol çəkir və fəaliyyətsizlik göstərirlər. Qubernator nazirin bu qənaətini etiraf 200
etmiĢ və bildirmiĢdi ki, bir çox qulluqçular doğrudan da “ideal” olmaqdan uzaqdırlar. Belələrinə qarĢı mübarizə davam etdiriləcək- dir... 1920-ci il aprelin 5-də daxili iĢlər naziri M. Vəkilovun əmri ilə qətlə yetirilmiĢ bolĢevik fəalı Ə.Bayramovun “iĢi” üzrə burax- dığı “kobud” səhvlərə görə Bakı polismeysteri həbs edilmiĢdi... Bakı Ģəhərinin sabiq polismeysteri olmuĢ Mustafa bəy Qabul oğlu Qabulov sonralar bu haqda belə bəhs etmiĢdi: ”1920-ci il aprelin 10-da Tiflis vağzalında Ģəxsi vaqonunda onu qəbul edən daxili iĢlər naziri Mustafa Vəkilov yeni vəzifəyə - Bakı Ģəhərinin polismeysteri vəzifəsinə təyin olunduğumu mənə bidirərək, tapĢırdı ki, özbaĢınalığına görə polismeyster Rüstəm bəy Mirzəyevi həbs edim. O və yaxın adamları Əli Bayramovun oğurla- nıb vəhĢicəsinə qətlə yetirilməsində müqəssir bilinirdilər. Mən R.Mirzəyevi və daha 3 qorodovoyu həbs edib silahlı gözətçilərin müĢayiəti ilə Bayıl Dustaqxanasına saldırdım. R.Mirzəyevin yaxın qohumu, 4-cü sahə polisinin pristavı Nurəddin Seyidovun və onun müavini Süleyman bəy Sübhanverdixanaovun yerlərini dəyiĢib Balaxanıya göndərdim...”.
toru, general-mayor Murad Gəray bəy Tlexasın 7 aprel 1920-ci il tarixli 6966 nömrəli əmri ilə Bakı polismeysteri Rüstəm bəy Mirzəyev tutduğu vəzifəsindən azad olunmuĢdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri M. Vəkilovun 10 aprel 1920-ci il tarixli əmri ilə Balaxanı-Sabunçu polismeysteri vəzifəsində çalı- Ģan Qabulov Mustafa bəy Qabul oğlu vəzifə xidmətində irəli çəkilə- rək, sabiq polismeyster Rüstəm bəy Mirzəyevin yerinə - Bakı Ģəhə- rinin polismeysteri vəzifəsinə təyin edilmiĢdi . Bakının general-qu- bernatoru, general-mayor M. Tlexasın 19 aprel 1920-ci il tarixli və daxili iĢlər naziri əvəzi ġ. Rüstəmbəylinin 21 aprel 1920-ci il tarixli 60 nömrəli əmriylə Rüstəm bəy Heybət bəy oğlu Kərimbəyov Lən- kəran qəzasının rəisi (o vaxt Lənkəran qəzası Bakı quberniyasının tərkibində idi) vəzifəsindən azad edilərək,Rüstəm bəy Mirzəyevin yerinə Balaxanı-Sabunçu polismeysteri təyin edilmiĢdi. Azərbaycan Cümhuriyyəti DĠN-in Lənkəran Qəzasında Səlahiyyətli müvəkkili Bəhram xan Naxçıvanskinin 21 aprel 1920-ci il tarixli 70 nömrəli
201
əmri ilə onun böyük köməkçisi Adil bəy Kəngərlinski müvəqqəti olaraq Balaxanı Sabunçu polismeysteri vəzifəsinə irəli çəkilmiĢ Rüstəm bəy Kərimbəyovun yerinə Lənkəran qəzasının rəisi vəzifə- sinə təyin olunmuĢdu. Qeyd etmək lazımdır ki, hətta əqidəsinə görə mövcud qurulu- Ģa qarĢı çıxıĢ edənlərin qanundan kənar, özbaĢına cəzalandırıl- masına yol verilməyəcəyinə dair zəmanət veriləcəyinə daxili iĢlər naziri M. Vəkilov bəyanat vermiĢdi. Məsələn , bolĢevik Ə. Bayra- movun həyat yoldaĢı C.Bayramova 1920-ci il aprelin 9-da Azərbay- can Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri M.Vəkilova ərizə ilə müra- ciət edərək göstərmiĢdi ki, həmin il mart ayının 22-dən 23-nə keçən gecə onun əri Bakı Polismeysterliyinin qorodovoyları və mühafizə- çiləri olan Gəncə sakinləri Vəli MəĢhədihüseyn oğlunun, Həbibin və Əbdürrəhmanın bilavasitə iĢtirakı ilə baĢı kəsilməklə vəhĢicəsinə qətlə yetirilmiĢdir. Həmdə bu cinayət Bakı qradonaçalnikinin və Bakı polismeysterinin razılığı ilə baĢ vermiĢdir. Və adları çəkilənlər cəzalanmalıdırlar”. Bununla əlaqədar nazir M.Vəkilovun ərizənin üstünə yazdığı dərkənarda deyilirdi: ”Bakı Dairə Məhkəməsinin prokuroruna. Bu ərizə əsasında lazımi tədbirlər görmənizi xahiĢ edirəm”. Tarixi sənədlər Ə. Bayramovun qatilnin konkret kim olduğu- nu müəyyənləĢdirməyə imkan vermir.Lakin onun məhz Bakı Polis- meysterliyindən yoxa çıxması (o vaxt siyasi dustaq kimi yatan görkəmli bolĢeviklərdən DadaĢ Bünyadzadə demiĢdi ki, qorodo- voylar Ə. Bayramovu Polismeysterlikdə görmüĢlər) sonra isə vəh- Ģicəsinə qətlə yetirilməsi hakimiyyətin cəza orqanında hələ qanun- suzluqlar və bəzi ordakı məmurların “gizli iĢlərlə” məĢğul olmaları- nı göstərirdi. Buna görə də Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurul- duqdan sonra Ə.Bayramovun öldürülməsi ilə əlaqədar aparılan məhkəmə prosesi nəticə etibarı ilə çox amansız hökm çıxarmıĢdı. Belə ki, Ə.Bayramovun qətlində günahkar bilinənlərin bir qədər tələsikliklə, cəmi bir həftə davam etmiĢ məhkəmə mühakiməsi 1920-ci ilin mayın 20-dən sonra baĢlanmıĢdı.Müttəhimlər kürsüsün- də qorodovoydan tutmuĢ qoçu, pristav və generala qədər 20 “mü- qəssir” oturmuĢ, 69 Ģahid dindirilmiĢdi.
202
Bu cəhətdən Azərbaycan SSR Ali Ġnqilabi Tribunalının 28 may 1920-ci il tarixli hökmü səciyyəvidir. Sədr Teymur Namaz oğ- lu Əliyevin (29 oktyabr 1890, ġuĢa-mart 1938; otuzuncu illərdə rep- ressiyaya məruz qalmıĢ, 1938-ci il martın 8-dən 9-na keçən gecə güllələnmiĢdi), Lev Qantsın, Yefim Ġvanoviç Rodionovun (əslən Rusiyanın Saratov quberniyasının Xmelevki kəndindən idi. Sonra- lar, Azərbaycan SSR-in xalq poçt və teleqraf komissarı, Bakı Soveti sədrinin müavini və s. vəzifələrdə içləmiĢdi. Otuzuncu illərdə rep- ressiya olunmuĢ, həbs edilərək, 1937-ci ilin dekabrında güllələn- miĢdi), Zeynal DadaĢovun və Mir BəĢir Qasımovun (1879-1949) üzv olduğu Ġnqilabi Tribunal həmin cinayət iĢi ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili iĢlər nazirinin müavini ġ. Rüstəmbəylini, Bakının general-qubernatoru Murad Gəray bəy Tlexasıda (1874-1920) ölüm cəzasına məhkum etmiĢdi. Azərbaycan Xalq Cümhiriyyətinin sonuncu daxili iĢlər naziri M.Vəkilovun (Mustafa bəy Bakıda KladbiĢenski (Qəbristanlıq) küçəsi, 9 nömrəli evdə (indiki Nazirlər Kabinetinin və Teleteatrın yaxınlığında “Qəhrəmanlar” Evinin yanında ikimərtəbəli binada yaĢayırdı. Ġndi orada hündürmərtəbəli kooperativ bina ucalır və alt mərtəbəsində flora və fauna muzeyi yerləĢir) daxili iĢlər nazirliyi dövründə polis quruculuğu zamanın tələblərinə uyğun qurulmaqla aparılır və inkiĢaf edirdi. Onun nazirliyi zamanı Azərbaycan Cüm- huriyyəti Daxili ĠĢlər Nazirliyinin və respublika polisinin mərkəzi və yerli təĢkilati strukturları aĢağıdakı kimi idi: -
nömrəsi-57-57; mənzil nömrəsi 39-72 idi). Onun müavini ġəfi bəy Rüstəmbəyli. Dəftərxana direktoru və vitse-direktoru Rza bəy Ağasıbəyov. -
DĠN-in 6 Ģöbəsi vardı: 1-ci Ģöbə. Rəisi Nikolay Doljenkov. 2-ci Ģöbə. Rəisi Aleksandr Motorin. 3-cü Ģöbə. Rəisi Ġvan Baliçki. 4-cü Ģöbə.Rəisi Sonazır Taprov. 5-ci Ģöbə. Rəisi knyaz Vladimir Çaçba-ġervaĢidze. 6-cı-ĠnĢaat Ģöbəsi. Müdiri Panteleymon Kosyurp. Hüquq məsləhətçisi Vladimir Qadaseviç. Xüsusi tapĢırıqlar üzrə kargüzar məmurlar: baĢ polis məmuru Ġlya Pavliyev; kiçik polis məmuru Abdulla DadaĢov. Katiblik Məmmədağa Agayev. Ġnzibati Ġnspeksiya - baĢ inspektor Ömər Faiq əfəndi Nemanzadə. Ġnzibati 203
Ġnspeksiya (Polis MüfəttiĢliyi) Nikolayev (indiki Ġstiqlaliyyət) kü- çəsi, 7 nömrəli evdə yerləĢirdi). Dəftərxana direktoru Səmədağa Qa- yıbov. Dəftərxana katibi Teymur Hüseynzadə.Qeydiyyatçı Əhməd Əfəndizadə. Bakı rayonu üzrə polis redaktoru Səməd bəy Əli Ġs- gəndərov. Gəncə rayonu üzrə polis redaktoru Ġsmayıl ağa Vəkilov (1863-1931). Göyçay rayonu üzrə polis redaktoru. Əhməd ağa Vəkilov. ġuĢa rayonu üzrə polis redaktoru Məmməd Həsən bəy Mirzəcamalov. Quba rayonu üzrə polis redaktoru Mirzə Vəlizadə. Bakıda Daxili ĠĢlər Nazirliyinə tabe olan aĢağı polis təĢkilat- ları və onların strukturları belə idi: BAKI MÖHKƏMLƏNDĠRĠLMĠġ RAYONUN HƏRBĠ GE- NERAL-QUBERNATORLUĞU (15 fevral 1905-ci ildə təsis edil- miĢdir) (Birja, indiki Ü.Hacıbəyov küçəsi, 8 nömrəli ev).Bakı rayo- nunun hərbi qubernatoru. General-mayor Murad Gəray bəy Tlexas (1874-1920). Dəftərxana rəisi Sergey Romanov. Xüsusi tapĢırıqlar üzrə məmur Boris Spektor. Mənzil Ģöbəsinin müdiri Xəlil bəy Sul- tanov və onun köməkçisi Musa bəy Hüseynov. BAKI QUBERNATORLUĞU. Qubernator (qubernator vəzi- fəsi hələ 1872-ci ildə təsis edilmiĢdi). Qubernator Əmir bəy Nəri- manbəyov (Əmir bəy Nərimanbəyov bu vəzifəyə daxili iĢlər naziri əvəzi-vitse-nazir, general-mayor M.S. Ağabəyzadənin 2 sentyabr 1919-cu il tarixli əmri ilə təyin edilmiĢdi. Ə. Nərimanbəyovun aylıq məvacibi 3.600 manat idi. Onun böyük köməkçisi Əmirxan Xoyski (1888-1954) (o, bu vəzifəyə 2 sentyabr 1919-cu ildə təyin edilmiĢdi. Aylıq məvacibi 2.700 manatıydı) və köməkçisi Qafarov idi.. BAKIQRADONAÇALNĠKLĠYĠ. (ġƏHƏR RƏĠSLĠYĠ). (Bir- ja (indiki Ü.Hacıbıəyov) və Krasnovodsk (indiki Səməd Vurğun) küçəsinin kəsiĢdiyyi yerdə, Budaqovun evi) yerləĢirdi). Bakı Qra- donaçalnik Puda (əslində Quda) Əliyeviç Qudiyev (1880-1920) (o, bu vəzifəyə 15 iyun 1919-cu ildə təyin olunmuĢdu). Polismeyster- liyin katibi. Ġsmayıl xan oğlu TalıĢxanov (Lənkəranın məĢhur TalıĢ- xanovlar (TalıĢinskilər) nəslindən çıxmıĢdır. Atası Mir Əsgər xan TalıĢxanov (1841-1920) general-mayor rütbəsinə malik idi... O, ”Müsavat” partiyasının üzvü kimi Azərbaycan hökumətinin Lənkə- randa Səlahiyyətli nümayəndəsi seçilmiĢdi). Dəftərxana müdiri Georgi Dqebuadze. Xüsusi tapĢırıqlar üzrə baĢ məmur Xasbulat 204
Cambulatov. Kargüzar Vasili Lukin. Arxivarius Məmməd Cəfərov. Tərcüməçi Əzimağa Vəlixanov.Qorodovoy hazırlayan məktəb (Ġçə- riĢəhər). Müdiri polis podpolkovniki ġükür bəy YüzbaĢınski (o, bu vəzifəyə 1918-ci ilin sentyabrından təyin edilmiĢdi...). BAKI ġƏHƏR POLĠSMEYSTERLĠYĠ. Hələ çar Rusiyası dövründə, 1868-ci ildə yaradılmıĢ və Azərbaycan Xalq Cümhuriy- yəti dövründə də polisin bir xidmət strukturu kimi Birja küçəsi – 21-də, Skobelevlərin evində yerləĢirdi). Bakı polismeysteri Rüstəm bəy Mirzəyev (1840 Gəncə -1920, Bakı) (o, bu vəzifəyə 15 iyun 1919-cu ildə təyin edilmiĢdi), BaĢ polis qulluqçusu Mehrəli bəy Fərzəlibəyov. Mansur bəy ġıxlinski. Kiçik polis qulluqçusu, sonra polismeysterin müavini olmuĢdu. Onun 2 köməkçisi (Fyodr Varakin və Mixail Lasinski), onların 2 köməkçisi (Velyamin Naydel və Mir Həmdi bəy TalıĢxanov), xəzinədar (Anatoli Fedotyeviç);qeydiyyatçı (Mariya Karaseva) və arxivarius (Yusif Ağayev). Bakı Polismeysterliyi 10 sahə pristavlığından, Liman və Ehti- yat polisindən ibarət idi. 1-ci sahə pristavlığı Bibi Heybətdə, 58 nömrəli evdə yerləĢirdi. Pristav Abbas bəy Usubbəyov (o, sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra həbs olunmuĢ və Azərbaycan FK Kollegiyasının qərarı ilə 1921-ci ildə güllələnmiĢdir...), katib Stepan Popov. 2-ci Qala sahə pristavlığı Böyük Çəmbərəkənd küçəsi, ev 111/13-də yerləĢirdi. Pristav Ġlyas bəy Hacı Əlibəyov, köməkçisi Qafar Həsənov, katib Vlasi Selivançik. 3-cü Aleksandr Nevski sahə pristavlığı. Spassk keçmiĢ Qasım Ġsmayılov (indiki Zərgərpalan kü- çəsi)- 53-də yerləĢirdi. Pristav Rzaqulu bəy Məmmədzadə, kömək- çisi Həbib Ġsgəndərbəyov, katib Leonti Vyaznov. 4-cü ġamaxı sahə pristavlığı. Spassk küçəsi-122-də yerləĢirdi. Pristav Nurəddin Seyi- dov, köməkçisi Qərib-Sultan Alboqaçiyev, katib Adam Ravinski. 5-ci Mərkəzi sahə pristavlığı. Merkuryev (indiki Azərbaycan) pros- pekti, 1/21-də yerləĢirdi. Pristav Mixail Vasilyeviç Vakulo (sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Bakı qradonaçalniki Q.Qudiyevlə birlikdə həbs olunmuĢ, Azərbaycan SSR Ali Ġnqilabi Tribunalının 1920-ci il 29 avqust tarixli əmri ilə ona 10 il iĢ kəsilmiĢdi...), kö- məkçisi Mirzə Axundov, katib Yakov Yefimov. 6-cı Mixaylovski sahə pristavlığı. Qoqol (indiki Mərdanov qardaĢları) küçəsi - 46-da yerləĢirdi. Pristav Abutalıb Sadıxov, köməkçisi Məhəmməd Sulta- 205
nov, katib Ġlya Bezsolov. 7-ci Romanovski sahə pristavlığı. BolĢaya Morskaya (indiki Bül-Bül) prospekti-36-da yerləĢirdi. Pristav Qri- qori ġpak, köməkçisi Camir Adcı Mustafa Əliməmmədov, katib Dmitri Zaldastanov. 8-ci Kapitanski sahə pristavlığı. N.Priyutskoy küçəsinin küncü Otaslavski küĢəsi, 219/58-də yerləĢirdi. Pristav Fa- taliyon Qulambəyov, köməkçisi Paçaxat bəy AbaĢidze, katib Tro- fim Vasuyenko - Bobruyusok; 9-cu Zavağzal sahə pristavlığı. 1-ci Slaboda küçəsi-13-də yerləĢirdi. Pristav Həsən bəy Firidunbəyov, köməkçisi Məmmədəli BaxĢəliyev.10-cu QaraĢəhər sahə pristavlığı. AğĢəhər Ģosesində, Yaqub Sərkisovun evində yerləĢirdi. Pristav əvəzi Sadıx Abbasov idi. Liman sahə pristavlığı. Minarət küçəsi 18 nömrəli evdə yerləĢirdi. Pristav Hüseyn bəy ġıxlinski. Onun kö- məkçisi Talıb bəy Həsənbəyovi (1897-1920.1920-ci ildə bolĢeviklər tərəfindən həbs olunaraq, Nargin adasında güllələnmiĢdir...) idi. Ehtiyat polisi Birja (indiki Ü.Hacıbəyov) küçəsi-21-də yerləĢirdi. Müdir Nikolay Kolaydoviç... Bakı Polismeysterliyinin 14 nərdən ibarət Xəfiyyə ġöbəsi vardı. ġöbənin rəisi Əbdül Məcid Rebirov, köməkçisi Ġlya ĠnaliĢvili, bayır xidməti hissəsinin rəisi Süleyman bəy Sübhanverdixanov, kar- güzarı Ġvan Markelov idi. ġöbə əməkdaĢlarının 9 nəfəri polis nə- zarətçisi idi. ƏməkdaĢlar milli tərkibcə müxtəlif millətlərdən təĢkil olunmuĢdu. Bundan baĢqa, Bakı Ģəhər Upravası ilə müntəzəm birgə fəaliyyət göstərən ayrıca polis də vardı ki, Ģəhər Upravası təsərrüfat - abadlıq iĢlərində və s. də onun xidmətindən istifadə edirdi. Bu, hələ çar Rusiyası dövründən belə idi. Həm Xəfiyyə polisi və həm də Uprava polisi Bakı Ģəhər Qradonaçalnikliyinə də tabe idi. BALAXANI-SABUNÇU POLĠSMEYSTERLĠYĠ. Hələ çar Rusiyası dövründə, 1897-ci ildə yaradılmıĢ, Azərbaycan Xalq Cüm- huriyyəti dövründədə polisin bir xidmət strukturu kimi saxlanmıĢdı. Sabunçu kəndində, Martınov küçəsi ev 213-də yerləĢirdi. Polis- meyster Mustafa bəy Qabul oğlu Kabulov (əslində Qabulov) idi. Onun böyük köməkçisi Vladimir Qulyanoviç. Kiçik köməkçisi Sul- tan bəy Əhmədbəyov. Ehtiyat polisi (müdiri Ġbrahim bəy Davıdov). Mərkəzi Ünvan Stolu (ġöbə). ġöbə rəisi Əbdül Cabbar Ələkbərzadə idi. Xəfiyyə polisi. 1918-ci ilin sonunda Bakı qəza rəisliyi ləğv olu-
206
nanda onun bütün ərazisi də Balaxanı-sabunçu polismeysterliyinə verilmiĢdi. Balaxanı-Sabunçu Polismeysterliyi 7 sahə polis pristavlığın- dan ibarət idi. 1-ci sahə polis pristavlığı Sabunçu kəndində yerləĢir- di. Pristav Ġlyas Tomayev, köməkçisi Dursun bəy Xıdırbəyov idi. 2- ci sahə pristavlığı Ramana kəndində yerləĢirdi. Pristav knyaz Ġvan Avalov, köməkçisi Georgi EliaĢvili idi. 3-cü sahə pristavlığı Zabrat kəndində yerləĢirdi. Pristav əvəzi Əkbər ağa Məmmədov idi. 4-cü sahə pristavlığı Balaxanı kəndində, Ġbrahimovun evində yerləĢirdi. Pristav Ağa bəy Misirxanov (1885-1938), köməkçisi Qədir bəy Ba- laqədirbəyov idi. 5-ci sahə pristavlığı Suraxanı kəndində, Balayevin evində yerləĢirdi. 6-cı sahə pristavlığı.Binəqədi kəndində, O . Baba- yevin evində yerləĢirdi.7-sahə pristavlığı. Corat kəndində yerləĢirdi. Pristav Xosrov Ġmaməliyev, köməkçisi Mirzə Əfəndiyev idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti DĠN-in Dəftərxanasına, daxili iĢlər nazirinin adına qubernatorlar və qəza rəisləri tərəfindən göndə- rilən hesabatlara əsasən respublikanın qəza-Ģəhər polisinin təĢkilatı vəziyyəti və strukturu əsas etibarı ilə pristavlıqlardan ibarət olmaqla aĢağıdakı kimi idi: BAKI QUBERNĠYASI. (Ərazisi 39.075.15 km.): – Tərkibinə 5 qəza: Göyçay, Cavad, Quba, ġamaxı və Lənkəran qəzaları daxil idi.
GÖYÇAY QƏZASI. Mərkəzi Göyçay Ģəhəri idi. Çar höku- mətinin 9 dekabr 1867-ci il tarixli inzibati islahatına əsasən 1868-ci il yanvarın 1-də Bakı quberniyasının tərkibində yaradılmıĢdı. Mər- kəzi Göyçay Ģəhəri idi. 1917-ci ilə aid mənbələrə görə Göyçaya Al- xasova (Alxas adlı Ģəxsin adıdır) və Yalman demiĢlər.Qəza Ġdarəsi- nə qəza rəisi, onun müavini, məntəqə iclasçıları, xəzinədar və polis idarəsi daxil idi. Göyçay qəzası Azərbaycanın rayonlaĢdırılması ilə əlaqədar 1929-cu ilin aprelində ləğv olunmuĢdu. 1930-cu il avqus- tun 8-də rayon təĢkil edilmiĢdir). Göyçay Qəza Ġdarəsinin rəisi. Aylıq məvacib 2500 manat idi. Niftəli (əslində Lütvəli) bəy Zülqədərov (o,bu vəzifəyə Azərbaycan Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri N.Yusifbəylinin 23 iyun 1919-cu il tarixli 85 nömrəli əmri üzrə təyin olumuĢ və 14 fevral 1920-ci
207
ilədək xidmət etmiĢdi). Niftəli bəyin böyük köməkçisi Mahmud bəy Fərzəlibəyov, kiçik köməkçisi Hacı Abdullayev. BeĢ sahə pristavlığı mövcud idi: 1.Göyçay Ģəhər pristavlığı.Pristav Axundov, köməkçisi Əliba- ba Əliyev. 2. Ġvanovski pristavlığı (Göyçay Ģəhəri).Pristav Rüstəmbəyov, köməkçisi ƏliĢ Rzayev. 3. Kürdəmir sahə pristavlığı. Mərkəzi Kürdəmir stansiyasında yerləĢirdi. Pristav Hacı Yunus, köməkçisi Əhməd Bədirov (”Kürdə- mir” keçmiĢdə indiki Kürdəmir Ģəhərinin ətrafındakı torpaqlardan qıĢlaq kimi istifadə edən Kürdəmir adlı Ģəxsin adını daĢıyır... Kür- dəmirə Sor-Sor və Xınıslı da demiĢlər (Xınıslı tayfa adıdır). 1930- cu il avqustun 8-də Kürdəmir rayonu təĢkil edilmiĢdir...). 4. BərgüĢad sahə pristavlığı. Mərkəzi Ucar stansiyasında idi. Pristav Nəbibəyov, köməkçisi Ələkbərov (Ucar ġirvan düzündə yer- ləĢirdi. Ucarın adı həmdə Qarabörk olub (Qarabörk qədim türk tay- fasının adıdır). 1939-cu ildə Ucarda rayon təĢkil olunmuĢdu. 1963- cü il yanvarın 4-də Zərdab rayonu da ləğv edilərək Ucar rayonuna verilmiĢdi...Lakin 1965-ci ildə yenidən öz müstəqilliyini bərpa et- miĢdir...). (”Zərdab” fars sözüdür. ”Zərdab” sözüylə əlaqədar müx- təlif ehtimallar mövcuddur. Bir qisim müəllifıər hesab edirlər ki, farsca ”zərd”-“sarı”, ”ab”–“su”, yəni xəstəlik yayan “sarısu” deməkdir. Bir baĢqaları hesab edirlər ki,”Zərdab” “axmaz”, ”göl- məçə” mənasındadır. N. Zeydlis “Bakı quberniyası” kitabında “Zər- dab” sözünü “soyuq su” kimi izah edir.Bir qrup müəlliflər isə hesab edirlər ki, ”farsca “Zərdab” əncir bol olduğundan əncir yeyən, əti yeyilən məkan quĢu, ”əncirquĢu”dur...Vaxtıilə Zərdabın yeri Tyqay meĢələri olmuĢdur. Burada “zərd”-“əncirquĢu” çox olmuĢ və bu da yaĢayıĢ yerinə öz təsirini göstərmiĢdi.”Zərdab” “qızıl su” kimi də səciyyələndirilir...Zərdab qədim yaĢayıĢ yeridir.Mənbələrdə Zərdab kəndinin adı ilk dəfə 1578-ci ildən məlumdur. 1884-cü ildə Zərdab 500 evli kənd kimi qeyd edilmiĢdir...). 5. Müsüslü pristavlığı. Mərkəzi Müsüslü stansiyasında idi. Pristav Mustafayev, köməkçisi Ġbrahimov idi. CAVAD QƏZASI. Mərkəzi Salyan Ģəhəri idi. Çar hökumə- tinin “Qafqazda inzibati islahatların keçirilməsi haqqında” 9 dekabr 208
1867-ci il tarixli fərmanına əsasən 1868-ci ildə Bakı quberniyasının tərkibində yaradılmıĢdı. Ərazisi 83.96,97 kv.km., əhalisinin 162.305 nəfərini, o cümlədən 83.955 nəfərni (51,72 faiz) kiĢilər, 78.350 nə- fərini (42,27 faiz) isə qadınlar təĢkil edirdi. Mərkəzi Salyan Ģəhəri idi. Cavad Qəza Ġdarəsinin rəisi (aylıq məvacib 2500 manat) Mə- həmməd bəy Süleymanbəyov idi (o, bu vəzifəyə Azərbaycan Cümhu- riyyətinin daxili iĢlər naziri N.Yusifbəylinin 15 noyabr 1919-cu il ta- rixli əmri ilə 14 oktyabr 1919-cu ildən sayılmaqla təyin olunmuĢdu).
(“Salyan” sözü farsca “illik bağ, ”illik gəlir” mənasındadır. Digər fərziyəyə görə “salın yan aldığı yer” deməkdir, tədricən “Salyan” Ģəkilinə düĢmüĢdür. BaĢqa bir fərziyəyə görə qədim türk tayfa- ları içərisində sal tayfasıda olmuĢdur. Karvan və ticarət yollarının üstündə yerləĢən Salyan yaĢayıĢ məntəqəsi keçmiĢdə məhz sal tayfasının adını daĢımıĢdır. Beləki, orta əsrlərdə yaranmıĢ yaĢa- yıĢ məntəqələrinin əksəriyyəti qəbilə, tayfa, nəsil, tirə və Ģəxs adlarını daĢımıĢdır... Tarixin müxtəlif dönəmlərində Salyana Xə- zər, AĢağı Qaramanlı, Marıslı da (türk tayfasının adıdır) demiĢ- lər... Salyan rəsmi sənədlərdə 1916-cı ildən Ģəhər hesab olun- muĢdur. Ġndiki Salyan rayonu 1930-cu il avqustun 8-də təĢkil edilmiĢdir... Lakin Salyanın nə vaxt salındığı dəqiq məlim deyil. MəĢhur coğrafiyaçı, tarixçi, etnoqraf və səyyah Hacı Zeynalab- din ibn Axund Ġsagəndər ġirvani (1780-1838 ) yazırdıki, Salyan ġirvanın cənub-Ģərqində bir limandır...Həmin əsrin axırlarında Salyanda zərbxana olmuĢ və burada gümüĢ və mis pullar kəsil- miĢdir... Salyan müqavimət göstərdiyi üçün 1795-ci ildə,Ağa Məhəmməd xan Qacarın birinci yürüĢü zamanı talan edilmiĢdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Cənubi Rusiyada və Qafqazda ilk olaraq məhz 1894-cü ildə Salyanda meteroloji stansiya yaradlmıĢdı...
1. Salyan sahə pristavlığı. Ptistav Haxcıyev, köməkçisi Xəlil Məmmədov. 2. Cavad pristavlığı. Mərkəzi Petropavlovka kəndi idi. Pristav Hüseynbəyov, köməkçisi A.Axundov (Cavad adına hələ 16-cı əsrin tarixi mənbələrində rast gəlinir. Kür və Arazın birləĢdiyi yerdə, 209
SuqovuĢandaydı... Cavad 1768-ci ildə Quba xanlığının (1747-1806) tərkibində, Türkmənçay müqaviləsindən (10 fevral 1828) sonra isə Rusiyanın tərkibində olmuĢdur...). Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|