İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qeyd: Əzəmətli çariça İkinci Yekaterina Böyük (1729-1796; 1762-1796-cı illərdə çarlıq etmişdir) fəth məqsədilə 18-ci əsrin sonlarında, 1796-cı ilin aprelində genera-anşef (general-leytenant), baş komandan, qraf Valerian Aleksandroviç Zubovun (1771-1804) başçılığı altında Azərbaycana 30 minlik qoşun göndərmişdi. Xalq arasında “Qızılayaq” ləqəbilə çağırılırdı. Zubov 1794-cü ildə Rusi- yaya qarşı Polşada baş vermiş üsyanın yatırılması zamanı çöldə hərbi xəritə çəkərkən naqafil atılan top mərmisindən ayağından ağır yaralanmışdı. Onun ayağını kəsməli olmuşdular. Bir ayağı kəsildiyindən qızıl suyuna çəkilmiş protez düzəltmişdilər...). V. Zubov Şirvan düzündə, Cavad yaxınlığında, Kür çayının üstündə- onun sol sahilində şəhər-qala tikilməsi ideyasını irəli sürmüşdü. V. Zubov belə hesab edirdi ki,yeni salınacaq şəhər Volqa çayı ilə Xə- zər dənizinə girən rus gəmiləri üçün əlverişli liman olar. Bu şəhər- qalnın imperatriça İkinci Yekateinanın şərəfinə “Yekaterinaserd” adlandırılması nəzərdə trutulmuşdu. Lakin 1796-cı il noyabrın 6-da çariça İkinci Yekaterina qəflətən öldüyü üçün qraf V. Zubov tələsik Azərbaycanı tərk edib Rusiyaya qayıtdığından həmin niyyət baş tutmamışdı. Bununla belə, sonralar bu ideya həyata keçmiş, general V. Zubovun dediyi yerdə Çıplaqlı kəndində şəhərin əsası qoyulmuş- du. Yeni şəhər-yaşayış məntəqəsi V. Zubovun şərəfinə “Zubovka” adlanmışdı... Çıplaklının bir tayfa adı, yaxud ərazinin bitki örtü- yünün az olması ilə bağlılığı ehtimal edilir... Azərbaycanın Göyçay rayonunda Lək Çıplak, Türkiyənin Mardin və Qars vilayətlərində Çıplaklı kəndlərinə təsadüf olunur... Azərbaycan MİK-in qərarı ilə 1930-cu il avqustun 8-də Əlibayramlı rayonu təşkil olunmuşdu. 1938-ci ildə Zubovka adı götürülmüş və Əlibayramlı adlandırıl- mışdı. Zubovka ilə yanaşı əhali yeni yaşayış sahəsinə “Qırxçı- raq”da deyirdi. Yaxınlıqdakı “Papanin” adlanan dəmiryol stansi- yası da Zubovkaya daxil olub gələcək rayon mərkəzinə çevrilmişdi. Ona 1920-ci il martın 23-də Bakıda qətlə yetiilmiş bolşevik Əli Bay- ramovun şərəfinə Əlibayramlı adı verilmişdi. Əlibayramlı 1938- 1954-cü illərdə şəhər tipli qəsəbə olmuşdu... İkinci Dünya müha- 210
ribəsindən sonra Əlibayramlı şəhəri Azərbaycanın iri sənaye şəhər- lərindən birinə çevrilmişdi... 1963-cü il yanvarın 4-də Əlibayram- lıya respublika tabeli şəhər statusu verilmişdi. Azərbaycan Respub- likasının Prezidenti İlham Əliyevin 7 may 2008-ci il tarixli 2800 nömrəli sərəncamı ilə Əlibayramlı şəhəri Şirvan şəhəri adlandırıl- mışdır... Şirvan şəhərinin ərazisi hazırda 72,7 kv.m.-dir. Şirvan şəhəri Bakıdan 113 km. məsafədə yerləşir. Petropavlovka indiki Sabirabaddır. 1868-ci ildən burada ilk ikimərtəbəli bina və pravoslav kilsəsi tikilmiĢdi. Çarizmin köçürmə siyasəti ilə əlaqədar 1887-ci ildə Muğana ukraynalı kəndlilər köçü- rülmüĢdü. 1888-ci ildən oraya Petropavlovka adı verilmiĢdi. 1898- ci ildə Yeni Araz (Para Nuri), habelə Novo Aleksandrovka (Bay- ramqulu) və Kaqeraman (yəqin Qəhrəman) kəndlərinin əsası qoyul- muĢdu... Petropavlovka sonra bir müddət Qalaqayın adlanmıĢdır. 1930-cu il avqustun 8-də Petropavlovkada rayon təĢkil olumuĢdu. 1931-ci il oktyabrın 8-də Petropavlovka görkəmli Azərbaycan Ģairi Sabirin Ģərəfinə Sabirabad adlandırılmıĢdır. 1943-cü ildə qonĢu Saatlı (“yəni “saya atlı”, yaxud 11-ci əsrdə bura gəlmiĢ səlcuq türk tayfalarındn birinin adı olan sayatlı, saatlı, saadlı, sayadlı tayfasının adıdır) rayonu ləğv olunmuĢ və ərazisi Sabirabad rayonuna veril- miĢdi. 1965-ci ildə indiki Saatlı rayonu yenidən müstəqil rayon ol- muĢdur. Tarixin müxtəlif dönəmlərində Sabirabadı Qarasu, Kövrətli və Qaratuqay (meĢə ilə örtülmüĢ ovlaq, çoxmeĢəli ovlaq deməkdir), Poladtyqay (Polad meĢəsi), Zəngər(n)ə (qədim türk tayfasının adı- dır) kimi də adlandırmıĢlar. 3. Xıllı pristavlığı. Bojiy Promısel kəndində yerləĢirdi... Pris- tav Haqverdiyev, köməkçisi N.Həsənov (Xıllı Neftçalada ən böyük kəndlərdən idi. ”Neftçala” əvvəl “Trest” qəsəbəsi adlanıb. 1940-cı ildə Neftçala rayonu yaradılıb. 1952-ci il oktyabrın 7-dən Neftçala Ģəhəri adlanıb. 1959-cu ildə Neftçala rayonu ləğv edilib və Salyan rayonuna verilib. 1973-cü ildən yenidən müstəqil rayondur). 4. Muğan pristavlığı. Sebidaj sahəsində yerləĢirdi (indiki Cəlilabad). Pristav Feyzulla bəy Muradxanov, köməkçisi Ağabəyov idi (Rayon ərazisində mövcud olmuĢ HəmĢərə Ģəhəri e.ə.2-ci minil- liyə aiddir... Ərəblərin iĢğalı zamanı HəmĢərə Ģəhəri dağıdılmıĢdı... Əvəzində sonra Hasıllı Ģəhəri məĢhurlaĢmıĢdı.Odur ki, tarixin 211
müxtəlif dönəmlərində Cəlilabada Hasıllı, həmçinin Alar da (Alar türk-Ģahsevən tayfasının adıdır, Cəlilabad rayonunda indi də Alar kəndi vardır). 1845-ci ildə Rusiyanın Astarxan (HəĢtərxan) Ģəhərin- dən buraya çoxlu rus ailəsi köçürülmüĢdü. Həmin vaxtdan ərazi As- tanxanbazar adlanmıĢdı. Astarxanbazarda rayon 8 avqust 1930-cu ildə yaranmıĢdı. Azərbaycan Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 2 iyul 1967-ci il tarixli fərmanı ilə Astarxanbazar adı ləğv olunmuĢ və ona böyük Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmədquluzadənin Ģərəfinə Cəli- labad adı verilmiĢdir). 5. Biləsuvar sahə pristavlığı. Pristav R.Rəcəbov, köməkçisi Allahverdiyev. Pristavlıq Qaradonlu kəndində yerləĢirdi...(1930-cu ildə Qaradonlu rayonu təĢkil olunub. Qaradonlu adı 1938-ci ilədək adlanıb. Qaradonlu indiki ĠmiĢli Ģəhərinin və rayonunun adıdır. ĠmiĢlinin ilkin adlarından biri Ağcüyür, yəni “ağımtıl rəngli söyüdə oxĢar ağac bitən yer” adlanmıĢdır...). Tarixçi,coğrafiyaçı,arxeoloji alimlər “Biləsuvar” adının türkcə “burada su var”, ərəbcə “suv-ar”, ”sub-ar”, yəni “böyük atlı”, farsca ”suvar”, yəni “hərbi atlı” kimi söyləyirlər... Bu adı Muğanda yaĢa- yan xəzər türk tayfalarından olan Bil və Suvarların adı ilə əlaqələn- dirənlərdə var... Səkkizinci əsrdə ərəb sərkərdəsi Səid Əl-HərəĢinin onlara qalib gəlməsi tarixi faktdır. Biləsuvar toponimi ilə əlaqədar bir sıra alimlər, tədqiqatçılar və el ağsaqqalları “Belə su var”, yəni “yaxĢı su var”, ”bol su var”, ”bolllu su var”, ”çoxlu su var” qəna- ətindədirlər. Bu adın qədimdən Azərbaycanın Muğan bölgəsində yaĢayan türk tayfalarının oğuz soyuna aid alan suvar tayfasının adl ilə bağlı olduğunu bildirənlər də var...Görkəmli tarixçilər L.Qumil- yov (Lev Nikolayeviç Qumilyov.ĢərqĢünas tariçi alim.1 oktyabr 1912-ci ildə Tver quberniyasında anadan olmuĢ, 5 aprel 1992-ci ildə 80 yaĢında Moskvada vəfat etmiĢdir.O, 1967-ci ildə yazdığı “Qədim türklər” adlı əsəri ilə xüsusilə məĢhurlaĢmıĢdı. L.Qumilyov məĢhur rus Ģairəsi Anna Axmatovanın (qızlıq soyadı Qorenkodur) (23 iyun 1889, Odessa, Ukrayna-5 mart 1966, Domodedovo, Moskva) oğlu idi), Süleyman Əliyarlı, Oqtay Əfəndiyev B. Kumekov və b. qədim- dən Muğan və digər bölgələrdə yaĢayan suvar tayfasını “savirilər” kimi də adlandırmıĢ, onların e.ə.11-10-cu əsrlərdə Altaydan Kiçik Asiyaya və Qafqaza gəldiyini yazırlar. Suvarlar digər türk tayfaları 212
kimi cəngavərlikləri ilə fərqlənmiĢlər.Hələ V əsrdə “Avropanın imperatoru” titulunu qazanmıĢ, böyük Hun (macar) Ġmperiyasının hökmdarı Atilayın (Atillanın) (doğulub 395-ci ildə-vəfat edib 453- cü il) ordusunda bu tayfanın döyüĢçüləri, ən peĢəkar, qorxmaz və xüsusi tapĢırıqları yerinə yetirən tayfa kimi “suvari” adıyla tnınmıĢ və qoĢunun tərkibində elita dəstəsi kim “quzlar”ın (oğuzlar”ın) baĢında ən ön cərgədə getmiĢlər. Sonralar,Türk Dünyasında və ümumiyyətlə, bütün ġərqdə peĢəkar və ən yaxĢı döyüĢkən dəstələrə “suvar” tayfasının adıyla süvarilər deyirdilər. Xüsusi təyinatlı hərbi dəstələr əksər hallarda, məhz suvarilərdən ibarət olub.”Biləsuvar” sözünün mənası Muğanda (“muğ”-“düz”,”an”-“yer”, yəni “düz yer”, ”düzənlik” deməkdir) ”Muğan” sözü Altay mənĢəli türk sözü- dür) Pilsuvar (“Pil”, ”Fil”-əjdaha boyda, çöx böyük, pəhləvan, igid deməkdir), yəni “igid suvar”. Beləliklə, ”Biləsuvar” sözünün mə- nası Muğanda çöx su olması deyil (əksinə, burada su həmiĢə az, suvarma isə problem olub) birbaĢa suvar oğuz türk tayfasının adıyla bağlıdır (Bu haqda ətraflı bax: Yəhya Yusif Canıyar. ”Turan Mü- barizi” kitabı. Bakı, ”Ozan” nəĢriyyatı, 2011, səh.137)... Biləsuvar rayonu 1930-cu il avqustun 8-də yaranıb. 1938-ci ilədək PuĢkin (böyük rus Ģairi Aleksandr PuĢkinin (10 iyun 1799-10 fevral 1937) Ģərəfinə) adlandırılıb. 1938-ci ildə ləğv edilərək, ərazisi Cəlilabad rayonu ilə birləĢdirilmiĢdi...1964-cü ildən yenidən müstəqil rayon- dur. Tarixin müxtəlif dönəmlərində Biləsuvara Ağayrı və Ağalı da demiĢlər... QUBA QƏZASI. Mərkəzi Quba Ģəhəri idi. Onuncu əsrdə yaĢamıĢ ərəb alimlərinin coğrafi lüğətlərində Quba Azərbaycan Ģəhərləri arasında “Kubba” kimi qeyd olunb. Səfəvi qaynaqlarında isə Ģəhərin adı “Qübbə” kimi öz əksini tapmıĢdır. Qubanın əsası 1744-cü ildə qoyulmuĢdur. Rəvayətə görə “Quba” sözü Nadir Ģah ƏfĢarın (1688-1747) buraya yürüĢü zamanı qurduğu çadırın qüb- bəsinə iĢarə etməsindən yaranmıĢdır. Qubanın türkcə “köbə”, yəni “sahil” mənası verdiyini deyənlər də var (sahil Qudyalçayın sahilinə aiddir). Tarixin müxtəlif dönəmlərində Qubaya Birinci Nügədi, Əlik, Susay, Ağbil, Zərdabi, Zizik (Zizik kəndinin adı ilə. Bu kən- din adı A. Bakıxanovun “Gülistani-Ġrəm” əsərində çəkilir), Afruca (“su aĢağı, su sıçrayan, su tökülən, Ģəlalə) və Amsar (“böyük 213
yaĢayıĢ məntəqəsi” də demiĢlər... Quba xanlığı Fətəli xan Hüseynəli xan oğlu ġahsevən (ƏfĢar) (Quba xanlığının 6-cı xanı. 1735, Quba Ģəhəri - 1789, Quba, 54 yaĢ) çöx qüdrətli olmuĢdur... Bu xanlıq 1806-cı ildə qılınc gücünə Rusiyaya birləĢdirilmiĢdir... Axırıncı Qu- ba xanı ġeyx Əli xan (1791-1806) idi... Quba qəzası 1840-cı ildə təĢkil olunmuĢdu. 1860-cı il martın 5-də Bakı quberniyasının tərki- binə verilmiĢdi... 1929-cu ilin aprelində ləğv olunmuĢdu. 1930-cu il avqustun 8-də indiki Quba rayonu yaradılmıĢdır. Quba Qəza Ġdarəsinin rəisi (Aylıq məvacibi 2500 manat) Sə- lim bəy AğakiĢibəyov (O, bundan əvvəl ġamaxı qəzasının rəisi iĢlə- miĢ, daxili iĢlər naziri əvəzi ġ. Rüstəmbəylinin 14 mart 1920-ci il tarixli 45 nömrəli əmri ilə tutduğu vəzifəsindən azad olunub, Quba qəzasına rəis göndərilmiĢ, yerinə isə Bakı polismeysterinin böyük köməkçisi Mehrəli bəy Fərzəlibəyov tövsiyə edilmiĢdi), onun böyük köməkçisi (birinci müavini) Rüstəmağa Kərimbəyov, kiçik kömək- çisi Hüseyn Əli Hüseynzadə idi.Quba Ģəhər pristavı .BoĢdur). Quba Qəza Ġdarəsi 5 pristavlığa bölünürdü. 1. Quba Ģəhər pristavlığı özü iki hissə pristavlıqdan ibarət idi: 1-ci hissənin pris- tavlığı. Pristav vəzifəsi boĢdur. Köməkçi Musa Kazımbəyov. 2-ci hissənin pristavlığı.Pristav ġirəlibəy Həsənbəyov.Köməkçisi Ələk- bər bəy Nəzirov idi. Qəza sahə polis pristavlıqları: 1.Rustov sahə pristavlığı. Mərkəzi Rustov kəndi idi. Pristav Musa bəy Həsənbəyov (Musa bəy ġərif bəy oğlu Həsənbəyov 1890-cı ildə anadan olmuĢdu. AXC döv- ründə polisdə xidmət etdiyi üçün sovet hakimiyyətnin cəza orqan- ları tərəfindən otuzuncu illərdə repressiyaya məruz qalaraq həbs edilmiĢ, 1938-ci il martın 16-da Bakıda 48 yaĢında güllələnmiĢdi...), onun köməkçisi Muxtar Xəlfəyev. 2.Qusar sahə pristavlığı. Mərkəzi Həzrə kəndi (”həzrə” ərəbcə “ev”, ”ocaq”, ”yaĢayıĢ yeri” demək- dir). Pristav Asəf Vahabov, köməkçisi Mürsəl bəy Qayıbov. Qeyd: ”Qusar” sözü macarca “süvari” qoşun növü demək- dir. Qusar kəndinin (sonralar şəhər idi) əsası çarizmin köçürmə si- yasətinin nəticəsində 1830-cu illərdə yaranmış və Bakı quberniyası- nın 1840-cı ildə təşkil edilən Quba qəzasının tərkibinə daxil olmuş- du. Qusar bir vaxtlar bu ərazidə məskunlaşmış Qusar Şirvan polkunun tərxis olunmuş rus əsgərlərinin şərəfinə adlandırılmışdır. 214
Qusarın ilk sakinləri məhz həmin əsgərlər və onların ailələri idi... 1930-cu ildə Qusar rayonu yaradılmış və mərkəzi Hil kəndi olduğu üçün 1938-ci ilədək Hil rayonu adlanmışdır. 3. Müşkür sahə pristavlığı. Mərkəzi Xaçmaz stansiyası idi.. Pristav Məmmədəli bəy Heydərbəyov, köməkçisi Butay Əbdülrza- yev (Ġndiki Xaçmaz rayonu (mərkəzi Xudat idi). Xaçmazın qədim adı Ağa Rəhimoba olub. Xaçmaza Gülalanda deyiblər... ”Xaçmaz” sözü isə “hökmdar qalası” deməkdir...Xaçmaz rayonu 1930-cu il av- qustun 8-də yaradılmıĢdı. 4 yanvar 1963-cü ildə ləğv edilərək, əra- zisi Quba və Qusar rayonlarına verilmiĢdi...1965-ci ildə yenidən müstəqil rayon kimi fəaliyyətini bərpa etmiĢdir... ). 5. Dəvəçi sahə pristavlığı. Mərkəzi Dəvəçi kəndi. Pristav Müslüm Qasımov, köməkçisi Ağaəli Əliyev idi (Ġndiki Dəvəçi ra- yonu 1930-cu il avqustun 8-də yaradılmıĢdır...1944-cü ilədək “Dəvəçi bazarı” adlanmıĢdı... 4 yanvar 1963-cü ildə ləğv edilərək, ərazisi AbĢeron rayonuna verilmiĢdi. Dəvəçi (hazırda ġabran) 1965- ci ildə yenidən öz müstəqil rayon ststusunu bərpa etmiĢdir...1956-cı il dekabrın 4-də Xızı rayonu da ləğv edilib ərazisi AbĢeron rayo- nuna verilmiĢdi. Bunadək Azərbaycanın ayrıca inzibati ərazi vahidi idi. Xızı rayonu 1930-cu il avqustun 8-də təĢkil olunmuĢdu. Xızının əvvəlki adı Altıağac olmuĢdur. Mənbələrdə Altıağac adına ilk dəfə 1823-cü ildə rast gəlinmiĢdir. Xızı rayonuna bəzən YaĢma da demiĢlər... Xızı rayonu 1990-cı il mayın 18-də yenidən yaradıl- mıĢdır... Dağ rayonu sayılan Xızı ilə Bakının arası 104 km.-dir). Haşiyə: Yuxarıda barəsində bəhs olunan AbĢeron rayonu Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 4 yanvar 1963- cü il tarixli fərmanı ilə yaradılmıĢdı. ”AbĢeron” sözünün fars di- lində “ab” su, yəni “Ģoran, duzlu su” mənası verdiyi izah olunur. Lakin əksər tədqiqatçıların yekdil fikiri belədir ki, vaxtıilə bura- da avĢar (əfĢar) adlı oğuz türk boylarından biri məskən saldı- ğından AbĢeron adıda ondan törənmiĢdir.“AbĢeron”,yəni “Av- Ģar yaĢayan yer” deməkdir. AbĢeron rayonunun mərkəzi Xırda- lan kəndi 1936-cı ildən Ģəhər tipli qəsəbə olmuĢdur. Azərbaycan Respublikasının prezidenti Ġlham Əliyevin imzaladığı 2 oktyabr 2006-cı il tarixli 149-3 Q saylı Qanuna əsasən Xırdalana Ģəhər statusu verilmiĢdir. 215
ġAMAXI QƏZASI. Mərkəzi ġamaxı Ģəhəri. ġamaxı Ģəhəri- nin əsası 6-cı əsrdə Sasani Ģahı ƏnuĢirəvan tərəfindən qoyulmuĢdur. ġamaxı 7-9-cu əsrlərdə ərəblər, 13-cü əsrdə monqollar, XV əsrdə Qaraqoyunlular, 16-cı əsrdə Səfəvilər, 17-ci əsrdə Nadir Ģah ƏfĢar tərəfindən dağıdılmıĢdır...1795-ci ildə Mustafa xan öz sarayını uca Fit dağına köçürmüĢ və orada özü üçün ev-qala tikmiĢdi. Fit dağının baĢqa bir adı “Qırxotaq”dır. Xalq arsında “Fit dağı əfsanəsi”, ”Qır- xotaq əfsanəsi” indi də dolaĢmaqdadır...Fit dağının əlçatmaz bir ye- rində Mustafa xan onun ətrafında qala tikdirmiĢdi. Qalanın 3 arĢın enində divar hörgüsü vardı...”Fit qalası” ġirvanĢahların son iqamət- gahı idi. Qala ġamaxı Ģəhərindən 35 km. məsafədə Sulut və Basqal kəndlərinin yaxınlığında yerləĢir və Lahıc dağları ilə əhatə olun- muĢdur. Rus ĢərqĢünas alimi V.A.Nikonova görə “ġamaxı” ərəbcə “hündürlük” deməkdir. Digər fərziyəyə görə “ġaməxi” sözündən olub, ”Ģərq qardaĢlığı” deməkdir. TanınmıĢ coğrafiyaçı alim, mər- hum Rəmzi YüzbaĢova (5 may 1906-cı il, ġamaxı Ģəhəri, Yuxarı- lala məhəlləsi - 30 oktyabr 1990, Bakı, 84 yaĢ) görə “ġamaxı” vax- tıilə burada yaĢamıĢ ġamaxiyə və yaxud Kamaxiya adlı tayfa baĢçı- sının adıdır. Qədim albanlar “ġamaxı”nı “Ģahlar diyarı” adlandır- mıĢlar... ġamaxıya Birinci Çağan, yəni “böyük, sulu çay, dənizə tö- külən çay” da demiĢlər...ġamaxının salındığı dəqiq tarix məlum deyil. Ərəblərin əsarəti dövründə, 9-cu əsrin ikinci yarısında ġamaxı ərəb caniĢini əl-Yəzidin Ģərəfinə Yəzidiyyə adlanmıĢdır...1805-ci il dekabrın 27-də ġamaxı xanlığı güclü Rusiyanın hakimiyyətini qəbul etmiĢ...1813-cü il 12 oktyabr Gülüstan sülhünə əsasən Rusiyanın tərkibinə qatılmıĢdı... ġamaxının axırıncı xanı Xançobanı tayfasından çıxmıĢ Musta- fa xan (1792-1820) olmuĢdu.O,1844-cü ildə Beyləqanda vəfat et- miĢdi... ġamaxı xanlığının paytaxtı ġamaxı Ģəhəri, ara-bir Yeni ġa- maxı (Ağsu) və sonuncusu isə indi Ġsmayıllı ərazisinə aid olan “Fit dağ qalası” olmuĢdu (Ġsmayıllının ilkin adlarından biri Ağbulaq ol- muĢdur. Ağbulağın keçmiĢdə Ərəb ġahverdi adlı bir nəslin qıĢlaq yeri olması məlimdur. Ġsmayıllını “Balık Kənd, Balık Yurd” da ad- landırmıĢlar ki, bu da “qala divarları ilə əhatə olunmuĢ Ģəhər “de- məkdir. Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamacında yerləĢən Ġsma- 216
yıllıda 1931-ci il noyabrın 24-də rayon təĢkil olunmuĢdu.). ġamaxı qəzası 1840-cı il aprelin 10-da, ġamaxı quberniyası isə 1846-cı il dekabrın 14-də yaradılmıĢ, ġamaxı Ģəhəri ayrı-ayrı zamanlarda ġir- van əyalətinin, Xəzər vilayətinin ġamaxı qəzasının və ġamaxı quberniyaının paytaxtı olmuĢdur.1859-cu il mayın 31-də zəlzələ baĢ verməsi nəticəsində ġamaxı dağılmıĢdı...Odur ki, quberniyanın mər- kəzi həmin ildə ġamaxıdan Bakıya köçürülmüĢdü. 1902-ci il yan- varın 2-də ġamaxıda yenidən dəhĢətli zəlzələ baĢ vermiĢdi. 1930- cu il avqustun 8-də indiki ġamaxı rayonu yaradılmıĢdır...
ġamaxı Qəza Ġdarəsinin rəisi (aylıq məvacibi 2500 manat) Ta- lıbxan Talıbxanov (14 mart 1920-ci ildən bu vəzifədə Quba qəza- sına rəis göndərilmiĢ Səlim bəy AğakiĢibəyovu əvəz etmiĢdi), bö- yük köməkçisi Ġluzan bəy Rüstəmbəyov, kiçik köməkçisi Səməd bəy Hacıbəyov idi ġamaxı Qəza Ġdarəsi pristavlıqlardan ibarət təĢkil olunmuĢdu: ġamaxı Ģəhərinin 1-ci hissəsinin pristavlığı. Pristav Qulam Axun- dov, köməkçisi Övsəl Fərzəliyev. ġəhərin 2-ci hissəsinin pristavlığı. Pristav Mahmud bəy Qasımbəyov. ġəhərin Qəbristan sahə pristav- lığı. Pristav Ġsgəndər bəy Əsgərbəyov. KoĢuyok sahə pristavlığı. Pristav Davud bəy Zülqədərov. Abdulyan sahə pristavlığı. Pristav Hacı Ağa bəy Hacıbəyov. Mədrəsə sahə pristavlığı. Pristav Sulta- nov, köməkçisi Həmzət bəy Həbibulla bəy oğlu ġirvanski (1884-cü ildə Qaxda anadan olmuĢdu) idi.
217
Qeyd: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə, 1918-1919- cu illərdə, əslən Məlik-Çobanlı kəndindən olan polkovnik Azad bəy Ağa Sadıq bəy oğlu Qocamanbəyov (1860-1920) da Şamaxı qəzası- nın rəisi vəzifəsində işləmişdi. Onun köməkçisi isə Tərlan bəy Əilyarbəyov (1892-1956) idi. LƏNKƏRAN QƏZASI. Daxili ĠĢlər Nazirliyinin Lənkəran qəzası yanında Xüsusi Səlahiyyətli müvəkkili (aylıq məvacibi 3.000 manat) – Bəhram xan Naxçıvanski idi (O, bu vəzifəyə 1919-cu ilin sonunda təyin edilmiĢdi). Qəza Ġdarəsinin rəisi Rüstəm bəy Kərim- bəyov (o, bu vəzifəyə Azərbaycn Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri N.Yusifbəylinin 23 oktyabr 1919-cu il tarixli 156 nömrəli əmri ilə təyi olunmuĢ və 1920-ci il aprelin 19-dək xidmət göstərmiĢdi). Qəza Ġdarəsinin Dəftərxana rəisi Cəfər Əfəndi Həbibullahi. Xüsusi tapĢı- rıqlar üzrə məmur Mir Ağadı bəy TalıĢxanov. Mühasib Karapet Menyans, kargüzarlar Vladimir Yermalayev və Böyükxan TalıĢın- ski. Arxivarius-qeydiyyatçı Sultan bəy Muradov.Fars dilindən tər- cüməçi Ġlyas Axundzadə. Dəftərxana qulluqçuları Balabəy Çaxmaq- sazov və Mariya Trubetskaya. Qeydiyyatçı reimnqtonistikaçı Anna BernĢteyn idi. Lənkəran sözünün gəbul edilmiĢ eimalogiyası belədir ki, ”Lənkəran” fars dilində “Lənkərkonan”, yəni “lövbər salınan yer” deməkdir. BaĢqa bir fərziyəyə görə “Lənkəran”, ”Lən” talıĢ dilində “qamıĢ”, deməli, ”qamıĢlı yer” deməkdir. Lənkərana “Türkəkəran Lənkəran”, yəni “türk elləri” də demiĢlər... Lənkəran qəzası çar hö- kumətinin keçirdiyi inzibati islahatı zamanı 1840-cı il 10 aprel fər- manına əsasən 1841-ci il yanvarın 1-də yaradılmıĢdı... Yardımlıda Lənkəran qəzasının tərkibinə daxil idi... Yardımlı ViləĢ çayın sahi- lində, çökəklikdə yerləĢir. 1930-cu ildə Yardımlıda rayon təĢkil olunmuĢdu. Yardımlı 1938-ci ilədək Vərgədüz rayonu adlanmıĢdır. 1963-cü il yanvarın 4-dən Ģəhər tipli qəsəbə idi... Lənkəran 1859-cu ildən Bakı quberniyasının tərkibinə daxil edilmiĢdi. Lənkəran indiki Astara, Lənkəran, Lerik, Masallı,Yardımlı və Cəlilabad rayonunun ərazilərini əhatə edirdi. Sahəsi 5321,5 kv.km. idi (Xəzər dənizi sahi- lində yerləĢən “Astara” farsca “aĢağı yer”, ”aĢağıda duran” demək- dir. Astaranın bir adı da “AlaĢa” olub, yəni “hündür olmayan yer, alçaq yer” adlanıb...Astara rayonu 1930-cu il avqustun 8-də yaradıl- 218
mıĢ, 1963-cü il yanvarın 4-də ləğv edlərək, Lənkəran rayonuna verilmiĢdi. 1965-ci ildən yenidən müstəqil rayondur. Lerik rayonu 8 avqust 1930-cu ildə yaradılmıĢdı. Bu rayonun ərazisi ən qədim insanların ilkin yaĢayıĢ yeri olmuĢdur. 1938-ci ilədək Zuvand-Druğ rayonu adlanıb. Lerikin ilkin adlarından biri “AğqıĢlaq”,yəni “Kiçik qıĢlaq” olub...1965-ci ildən müstəqil rayondur. Masallıya “Qədirli” də demiĢlər. Bu, Masallıdakı eyni adlı kəndi salmıĢ ġahsevənlər tayfasından olan nəslin adıyla belə adlanmıĢdır...Masallının mərkəzi uzun illər qədim yaĢayıĢ məskənlərindən biri DaĢtvənd-Ərkivan olmuĢdur. ”Ərkivan” “çöl kənarı”, ”dəniz kənarı” (ərk” fars dilində “qala”, istinadgah”, ”van” isə yer” deməkdir; qalanın yaxınlığında, istinadgah yerində salınmıĢ yer” deməkdir. Beləliklə,”Ərkivan” “qala yeri” deməkdir. Tarixçi alimlər məĢhur Səfəvilər sülaləsinin banisi ġeyx Səfiəddin Ərdəbilinin (1252-1334) Ərkivanda yaĢadı- ğını qeyd etmiĢlər... 1930-cu il avqustun 8-də Ərkivandakı məĢhur “Qala bazarı” da Masallıya köçürülmüĢdü. Bu, həmin vaxt Masallı- da rayon təĢkil olunması ilə əlaqədar idi... Lənkəran Qəza Ġdarəsi rəisliyi Lənkəran, Səbican, Ərkivan iri inzibati idarəçilik-polis məntəqələrindən və Muğan polis pristavlı- ğından ibarət idi. Qəza Ġdarəsinə idarə rəisi, onun müavini, xəzinə- dar, məntəqə iclasçıları və polis idarəsi daxil idi. Mülki və inzibati hakimiyyət qəza Ġdarə rəisinin əlində cəmləĢmiĢdi. Lənkəran qəzası 1929-cu ilin aprelindək mövcud olmuĢ, sonuncu tarixdən Azərbay- canın rayonlaĢdırılmasının baĢlanması ilə əlaqədar olaraq ləğv edil- miĢdi. 1930-cu il avqustun 8-də indiki Lənkəran rayonu təĢkil olunmuĢdur. QƏNCƏ QUBERNĠYASI. Mərkəzi Gəncə Ģəhəriydi. Ərazisi 44.371.29 min kv.km. idi. Tərkibinə 9 qəza: Gəncə, Nuxa (ġəki), ƏrəĢ, ġamxor (ġəmkir), Qazax, ġuĢa, Zəngəzur, Cəbrayıl və Cavan- Ģir qəzaları daxil idi. GƏNCƏ GENERAL-QUBERNATORLUĞU. General-quber- nator (aylıq məvacibi 3.000 min manat) Xudadat bəy Rəfibəyli (1877-1920). (O, bu vəzifəyə 6 may 1919-cu ildə təyin edilmiĢdi). Onun köməkçisi (müavini) polkovnik Hüseynqulu xan Xoyski. Quberniya Ġdarəsinin məsləhətçiləri - Ġsrafil bəy Mikayılbəyov və Aleksandr Boqatko. Zemski (Ģəhər bələdiyyə) nümayəndəsi Georgi 219
Çernyavski-mühəndis. Ġki nəfər kargüzar, mühasib, arxivarius, qey- diyyatçı, ekzekutor (vergini ödəyə bilməyənlərdən əĢyaları qanuni miqdarda müsadirə edən, əməliyyat-axtarıĢ iĢlərində xüsusi səlahiy- yəti olan mülki mütəxəssis) və tərcüməçi. Qubernator Dəftərxanası- nın rəisi Konstantin Qrabovski (o, həm də qubernatorun böyük kö- məkçisi (birinci müavini) sayılırdı). Qubernator yanında xüsusi tap- Ģırıqlar üzrə baĢ məmur Abbas bəy CavanĢir. Xüsusi iĢlər üzrə kö- məkçi Abbasquli bəy Babayev idi. Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|