İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qeyd: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Gəncə qu- berniyasının Sərhədi Mühafizə Dəstəsinin (DİN-ə tabe idi) rəisi və- zifəsində Rzaqulu bəy Cabbar bəy oğlu Kərimbəyli (1881-1921) xidmət göstərmişdi. R. Kərimbəyli 1921-ci ildə məhz buna görə Azərbaycan FK agentlərinin əli ilə qətlə yetirilmişdi... GƏNCƏ ġƏHƏR POLĠSMEYSTERLĠYĠ.Polismeyster (aylıq məvacib 650 rubl) Ġsmayıl bəy Hacıəlibəyov.Onun böyük kömək- çisi (aylıq məvacibi 550 rubl) və kiçik köməkçisi (aylıq məvacibi 500 rubl).Katib və onun köməkçisi.Mühasib.Qeydiyyatçı-arxivarius və tərcüməçi. Gəncə Ģəhərinin pristavlıqları: 1-ci sahənin pristavlığı. Pristav Əkbərağa bəy Ġsgəndərbəyov (aylıq məvacibi 500 rubl), köməkçisi Ġsgəndər bəy Vəkilov. 2-ci sahə pristavlığı.Pristav Nəsib bəy Kidayarbəyov, köməkçisi Məcid Abbasov. 3-cü sahə pristav- lığı. Pristav XankiĢi bəy Sultanov, köməkçisi Kazım bəy Ağasıbə- yov. 4-cü sahə pristavlığı. Pristav Əsəd bəy Tomtiyev, köməkçisi Süleyman Əliyev.5-ci sahə pristavlığı. Pristav Hüseyn bəy Qəniyev, köməkçisi Novruz Poladov. 6-cı sahə pristavlığı.Pristav Xələf Quli- yev, köməkçisi Abdulla Vidalov. 7-ci sahə pristavlığı. Pristav Cə- fərqulu, köməkçi – boĢdur. Gəncə Ģəhər Poilsmeysterliyi yanında Xəfiyyə ġöbəsi. Rəisi Mir Cavad Seyidov idi.Üç polis nəzarətçisi- Əli Vəliyev,Muradağa Muradov və Mədət Quliyev (Gəncəli Mədət. Az. FK-nın qərarı ilə 1934-cü ildə güllələnib. O, həmin il güllələnən 35 nəfər içərisində sayca 2-ci idi). (Azərbaycan Respublikası DİN-in
220
GƏNCƏ QƏZASI. Hələ çar hökumətinin “Qafqazda inzibati islahatlar haqqında” 9 dekabr 1867-ci il fərmanına əsasən Yeliza- vetpol quberniyası yaradılmıĢdı. Ərazisi 38922,43 kv.verst, əhalisi 1275,131 nəfər idi. Yelizavetpol quberniyasının tərkibndə 8 qəza yaradılmıĢdı. Gəncə qəzası da Yelizavetpol adı ilə 8 qəzanın içəri- sində 1 yanvar 1868-ci ildə yaradılmıĢdı. Qəza Ġdarəsinin rəisi (ay- lıq məvacib 650 rubl) vəzifəsi - boĢdur. Onun böyük köməkçisi Ġosif Ledak (550 rubl), kargüzarlar Ġvan Pyatnitski və Miron Ye- molyanov, qeydiyyatçı və arxivarius Vasili Nabatçenko. Gəncə qə- zasının polis sahə pristavlıqları: 1-ci sahə polis pristavlığı. Pristav Molla Qasım Bədirxanov. 2-ci sahə polis pristavlığı. Pristav Kəbir bəy Səfikürdski. 3-cü sahə polis pristavlığı. Pristav Hadı bəy Kə- rimbəyov. 4-cü sahə polis pristavlığı.Pristav (aylıq məvacib 500 rubl) Məmməd Muradov. NUXA (ġƏKĠ) QƏZASI. Mərkəzi Nuxa (ġəki) Ģəhəri.Çar Rusiyasının “Qafqazda inzibati islahatlar haqqında” 10 aprel 1840- cı il tarixli qanununa əsasən 1 yanvar 1841-ci ildə yaradılıb.Qəza Ġdarə rəisi (aylıq məvacib 3.000 manat) Eyyub bəy Rəfibəyov (Rəfibəyli) (1890-1979).Onun böyük köməkçisi (aylıq məvacib 550 rubl) Zahid bəy Ġbrahimbəyov,katib Aleksandr Tarkovski, kargüzar- lar-Cəfərəli Zeynalov və Rüstəm bəy Əlicanbəyov, qeydiyyatçı və arxivarius – Əhmədağa ġəkixanov. Nuxa Ģəhərinin polis pristavlığı: 1-ci sahənin polis pristavlığı. Pristav (aylıq məvacib 500 rubl) Əh- mədağa Xocambəyov. 2-ci sahənin polis pristavlığı. Pristav Mürsəl bəy Sədrəddinbəyov, onun köməkçiləri-PaĢa Əfəndiyev, Abuzər bəy Məlikov və Səməd Məmmədov. Nuxa ġəkinin 1968-ci ilə qədər olan adıdır (gürcülər “Nux-pa- to” demiĢlər). 1968-ci ildən ġəki adlanır. ġəki Azərbaycanın qədim Ģəhəridir. ġəki “qədim türk tayfası “ġoki” nin adındandır. ġəkiyə Göybulaq (yəni yaĢıllıq), KiĢ, Gələsən-Görəsən, BaĢ Küngüt də demiĢlər. Tarixdə ġimali Azərbaycan ərazisində ġakaĢena adlı vila- yət olub. ġəhərin müəyyən hissəsi əvvəllər KiĢ çayı sahilində yaĢa- mıĢdır. 1551-ci ildə ġəki Səfəvilər dövlətinin (1501-1736) tərkibinə birləĢdirilmiĢdi. Onsəkkizinci əsrdə,1743-cü ildə Nadir Ģah ƏfĢarla mübarizənin gediĢində yerli iri feodal Hacı Çələbi Qurbanoğlu ġəki xanlığının əsasını qoyub və 1747-1755-ci illərdə hakimiyyətdə olub. 221
Bu xanlıq Azərbaycan xanlıqarı içərisində güclülərdən idi.1805-ci il mayın 21-də bağlanan Kürəkçay müqaviləsinə görə ġəki xanlığı Rusiyanın tərkibinə keçmiĢdi. Axırıncı ġəki xanı Səlim xan idi (1795-1806) (ġəkili Məhəmmədhəsən xanın oğlu Səlim xanın anası gürcü Ġvan Baqrationun qızıydı. Səlim xan 1826-cı ildə Türkiyədə vəfat etmiĢdir...). 1841-ci ildə Nuxa qəzası yaradılıb. 1930-cu il avqustun 8-də ġəki rayonu təĢkil olunub.1963-cü il yanvarın 4-də ləğv olunaraq, Oğuz rayonuna verilib. Oğuz 18-ci əsrdə ġəki xanlı- ğının, sonra isə Nuxa qəzasının tərkibində idi. Oğuz rayonu 8 av- qust 1930-cu ildə təĢkil edilmiĢdi,1964-cü il yanvarın 17-dən 1991- ci ilin fevralınadək VartaĢen adlanmıĢdır. Azərbaycan MM-in 7 fevral 1991-ci il tarixli qərarı ilə VartaĢen adı ləğv edilərək, Qğu- zun tarixi adı özünə qaytarılmıĢdır. ġəki isə 1965-ci ildə yenidən müstəqil rayon olmuĢdur. ƏRƏġ QƏZASI. Mərkəzi AğdaĢ Ģəhəri. Çar hökumətinin “Qafqazda inzibati islahatlar haqqında” 9 dekabr 1867-ci il tarixli fərmanına əsasən 1 yanvar 1868-ci ildə Yelizavetpol quberniyasının tərkibində yaradılmıĢdı. ƏrəĢ Qəza Ġdarə rəisi (aylıq məvacib 3.000 manat) Rəhim bəy ġıxlinski. Onun böyük köməkçisi Ġsgəndər ġıxzamanov, katib Qri- qori Novaxatski. Kargüzar, qeydiyyatçı və o həm də arxivariusdu- Əmircan bəy Əmircanov. ƏrəĢ qəzasının polis pristavlıqları: AğdaĢ Ģəhərinin polis pristavlığı. Pristav ƏĢrəf Kələntərlinski. Qəzanın 1- ci sahə polis pristavlığı. Pristav vəzifəsi boĢdur. 2-ci sahə polis pristavlığı. Pristav Kiyar bəy ġıxlinski. 3-cü sahə polis pristavlığı. Pristav Ġsrafil bəy Bədirbəyov. ƏrəĢ orta əsr Ģəhərlərindən olmuĢdur. Xarabalıqları indiki Yevlax rayonunun Xaldan kəndi yaxınlığındadır. Salındığı tarix mə- lum deyil. Orta əsrlərdəki inkiĢafı dövründə mühüm ticarət mərkəzi idi. Öz ipəyi ilə Yaxın ġərqdə məĢhur olmuĢdur. Səfəvilər dövründə kiçik feodal hökmdarlığı-ƏrəĢ ġultanlığı yaradılmıĢdı. 1795-ci ildə ƏrəĢ Sultanlığı ləğv edilərək, mahal kimi ġəki xanlığının tərkibinə qatılmıĢdı. ƏrəĢin sonuncu sultanı ərəĢli Məlik Əlinin qardaĢı oğlu ġəhabəddin Sultan olmuĢdur. Müharibələr və tranzit ticarətin zəiflə- məsi nəticəsində tənəzzülə uğrayan ƏrəĢ 17-ci əsrdə kiçik bir ya- ĢayıĢ məntəqəsinə çevrilmiĢdi. Çar hökumətinin Qafqazda apardığı 222
inzibati islahatlar və dəyiĢikliklər dövründə 1883-cü ildə Nuxa qə- zasının cənub hissəsi hesabına Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının tərkibində yeni inzibati ərazi vahidi kimi ƏrəĢ qəzası yaradılmıĢdı. Ərazisi 2308,10 kv.verst idi. ƏrəĢ qəzası Ģimaldan Nuxa, həmçinin Göyçay, cənub-qərbdən CavanĢir (mərkəzi Tərtər idi), Ģimali qərbdən Yelizavetpola daxil olan qəzalar, habelı Zaqatala dairəsi ilə həmsərhəd idi.1918-1920-ci illərdə ƏrəĢ qəzasının mərkəzi AğdaĢ idi (AğdaĢın adı ilk dəfə 1578-ci ilə aid mənbələrdə çəkilib. AğdaĢ Ağzıbir də adlanıb, yəni “çıxılmaz yer, darısqal, möhkəm yer, batıq yer, sulu göl” və s. deməkdir. Ona tarixin müxtəlif dönəmlərində Türyançay (yəni sürətli, iti axan çay), Keçtazlı, Yuxarı Ağcayazı da demiĢlər... AğdaĢ 16-cı əsrdən mövcuddur və qədim Dəhnə kəndindən Ģimalda yerləĢir.1900-cü ildə Ģəhər statusu almıĢdı). ƏrəĢ Qəza Ġdarəsinə qəza rəisi, onun müavini, xəzinədar, məntəqə iclasçıları və polis idarəsi daxil idi. Əslində, hakimiyyət bütünlüklə qəza rəisinin əlində cəmləĢmiĢdi. Qəzada məhkəmə də yaradılmıĢdı. AXC hökuməti 1918-ci il avqustun 26-da ƏrəĢ qəzasının AğdaĢ yaĢayıĢ məntəqəsinə Ģəhər statusu vermiĢ, daxili iĢlər naziri Behbud xan CavanĢirə tapĢırmıĢdı ki, Ģəhərin ərazisi və burada tətbiq ediləcək özünüidarənin yaradılmasının gediĢi barədə xüsusi məruzə hazırlayıb hökumətə tədim etsin. 1919-cu il dekabrın 10-da Azərbaycan hökumətinin yeni qərarı ilə ƏrəĢ qəzasaı AğdaĢ qəzası adlandırılmıĢdı. ƏrəĢ qəzası 1929-cu ilədək mövcud olmuĢ- du. 1930-cu il avqustun 8-dən QutqaĢen (indiki Qəbələ) rayonu yaradılanda ƏrəĢ bu rayonun tərkibinə qatılmıĢdı.
ġAMXOR (ġƏMKĠR) QƏZASI. Mərkəzi ġəmkir Ģəhəri. Qə- za Ġdarə rəisi (aylıq məvacib 3.000 manat) Ġsgəndər bəy Qəmbə-
223
rəliyev (tarixi ədəbiyyatda Əliyev yazılır.Qəmbərəliyev düzdür).(o, bu vəzifəyə Azərbaycan Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri M. Və- kilovun 18 fevral 1920-ci il tarixli 34 nömrəli əmri ilə 12 noyabr 1919-cu ildən sayılmaqla təyin edilmiĢdi). Onun böyük köməkçisi Abbas Əliyev.1-ci sahə polis pristavlığı. Pristav Ġsgəndər Qasımov. 2-ci sahə polis pristavlığı. Pristav Məmməd Tağı Tağıyev. 3-cü sahə polis pristavlığı. Pristav Həmid bəy Səfikürdski. 4-cü sahə polis pristavlığı. Pristav Əsgərağa ġıxlinski idi. ġəmkir Azərbaycanın orta əsr Ģəhərlərindən biridir. Orta əsr ərəb və fars mənbələrində bu söz “ġəmkür”, türk mənbələrində isə “ġəmkir” kimi iĢlənib. Mənası “KünəĢə tapınan” (“ġəms”-”GünəĢ”, ”Kür” isə “tapınan”, yəni “GünəĢə tapınan”lar” yurdu” deməkdir). ”ġəmkir” sözünü “Kür qırağı” kimi yozanlarda var.Orta əsr ġəmkir Ģəhərinin xarabalıqları ġəmkirçayın sol sahilindədir. ġəmkir “ġəmü- kür”, yəni “Kür qalası”, ”Kür mayağı” deməkdir.”ġəmkir” sözü tay- fa və ya tayfa baĢçısının adı ilə də bağlanır. ġəmkirin ilkin, geniĢ yayılmıĢ adlarından biri Abbaslıdır. Bu, Abbas adlı Ģəxsin, yaxud mənĢəcə qədim türk xəzər-peçeneqlərdən sayılan abas-avaz adlı tay- fanın adıyla bağlıdır. ġəmkirə “Dağ Cəyir”, yəni “dağlıq sahədə yerləĢən cəyir (kənd) də demiĢlər. Azərbaycanda xanlıqlar dövründə (1747-1828) ġəmkir Gəncə xanlığının tərkibində olub.Hələ bir il qabaq, 1803-cü ildə çar qoĢunları tərəfindən tutulan ġəmkir Rusi- yanın tərkibinə qatılıb. On doqquzuncu əsrin birinci yarısında çar hökumətinin icazə- si ilə alman kolonistlərindən bir qrupu da ġəmkirdə məskunlaĢmıĢ- dı. Həmin dövrdən (1819-cu il) ġamxor “Anino” (almanca) adlan- mıĢdı. 1819-cu ilin aprelində ġəmkirin yaxınlğındakı Çıraqlı yaĢa- yıĢ məntəqəsinə (sonralar bir müddət Leninkənd adlanmıĢdır) Tif- lisdən Yelizavetpola (Gəncə) köçmüĢ 194 alman ailəsi “Annenfeld” və “Helenendorf” (22 aprel 1819-cu il) adlı iki koloniya salmıĢdılar. 1888-ci ildə almanlar hazırkı ġəmkir rayonu ərazisində “Georqs- feld” (indiki Çinarlı qəsəbəsi), 1902-ci ildə “Alekseyevka”, 1906-cı ildə “Avxenfeld” (indiki Ġrmaslı kəndi), 1906-cı ildə indiki Ağstafa rayonu ərazisində “Qrunfeld” (indiki Həsənli kəndi), 1912-ci ildə Tovuzda “Trauhenfeld” (indiki Tovuz Ģəhəri) və 1914-cü ildə yenə orada “Yelizavetinna” adlı yaĢayıĢ məskənləri salmıĢdılar. 1918-ci 224
ilin məlumatına görə müxtəlif illərdə Azərbaycanda məskunlaĢmıĢ alman kolonistlərinin sayı 6 minə qədər idi. Sovet dönəmində, Ġkinci Dünya müharibəsinin gediĢində,1941-ci ildən SSRĠ hökuməti almanlara etibar etmədiyindən Azərbaycanda olan almanlarıda Qazaxıstana və Sibirə sürgünə göndərməyə baĢlamıĢdı.Təkcə həmin ildə 23 min koloniyalı alman Azərbaycandan SSRĠ-nin Asiya hissəsinə sürgün edilmiĢdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmində hökumətin 22 aprel 1920-ci il tarixli qərarı ilə Gəncə qəzasının qərb hissəsində və keçmiĢ Ġrəvan quberniyasının “Yeni Bayazid” qəzasına (vaxtıilə bu- raya Türkiyənin Yeni Bayazid bölgəsindən ermənilər köçürülmüĢ- dülər...) bitiĢik hissələrində ġamxor qəzası yaradılmıĢdı. Azərbay- canda sovet dövründə qəzalar rəsmən 1929-cu il aprein 8-dək əsas inzibati ərazi vahidi kimi saxlanmıĢdı.Lakin 1930-cu ildən onlar ləğv edilmiĢ və rayonlaĢma baĢlanmıĢdı.1930-cu il avqustun 8-də indiki ġəmkir rayonu təĢkil olunmuĢdu (Annino, Annünfeld adı hələ qalırdı). Alman kolonist ailələrinin tədricən sürgün yerini tək etmə- lərindən sonra, bizimkilərin “Yelenendorf” kimi tələffüz etikləri Helenendorfa 1938-ci ildə məĢhur inqilabçı Xanlar Səfərəliyevin Ģərəfinə Xanlar rayonu adı verilmiĢdi. 1938-ci ilədək isə Anino adı ilə bərabər Annelfelddə demiĢlər.1938-ci ildə Annenfeld ġamxora birləĢdirilmiĢ və ġamxorun əvvəlik adı bərpa olunmuĢdu.ġamxor adı 1991-ci ilədək yaĢamıĢdı. Azərbaycan Respublikası MM-in 7 fevral 1991-ci il tarixli qərarı ilə ġamxor adı ləğv edilmiĢ və ġəm- kirin qədim tarixi adı özünə qaytarılmıĢdır. ġəmkir rayonu Azərbay- canın Ģimal-qərbində yerləĢir. O, Bakı ilə 399 km.məsadfə dədir. QAZAX QƏZASI. Mərkəzi Qazax Ģəhəri. Qazaxın əsası 8-ci əsrdə Azərbaycanda məskunlaĢmıĢ ərəb hakimi Mərvan ibn Mə- həmməd (732-744) tərəfindən qoyulmuĢ və o zaman Kasal adlan- mıĢdır.Qazax xalq adıdır.”Qazax” (“qazaq”) sözünü ilk dəfə X əsr- də ərəb tarixçisi Əbu Məhəmməd Əhməd ibn əl-Kufi (926-cı ildə vəfat edib) yeddi-səkkizinci əsr hadisələri ilə əlaqədar “Kasak” kimi iĢlətmiĢdir. Bu, qıpçaq mənĢəli qazax etnik birliyini əks etdirir. ”Qazax” qədim türk sözü “qaz” (“qas”) “ucalıq”, ”yüksəklik”, ”ax” (“ağ”) “yer”, ”sahə” deməkdir. Bəzi tədqiqatçılar qazax sözünü “at- lılar yeri”, “atlılar diyarı”, ”azad köçərilər”, ”qaçaq”, yəni öz tayfa- 225
sından aytılmıĢ, aralı durmuĢ adamlar və s. kimi izah edirlər. Mən- bələrdə 26 qazaxlı tirəsinin olduğu göstərilir...Qazax tayfası ilk orta əsrlərdə ġimali Qafqazda, Kuban çöllərində, DəĢti-Qıpçaq deyilən ərazidə yaĢamıĢdır.Qazaxlar Azərbaycana 11-ci əsrdə köçmüĢlər. Qazax rayonu ərazisində Gürcüstana etdikləri hərbi xidmətlərə görə gürcü çarı Ġkinci Georginin dövründə (1072-1089) məskunlaĢmıĢdı- lar. Buna qədər həmin ərazinin adı Kisal (Kasal) olmuĢdur. Qazağa Qarapapaqlı və Qazanlı da demiĢlər. Qazax qəzası 1868-ci il yanvarın1-də təĢkil olunmuĢdu. Qa- zax Ģəhərinin əsası isə 1909-cu ildə qoyulmuĢdur. 1930-cu il avqus- tun 8-də Qazax rayonu yaradılıb.1959-ci ildə Ağstafa rayonunun ərazisi də Qazax rayonuna verimiĢdi (Ağstafa rayonu 1939-cu il yanvarın 24-də təĢkil olunmuĢdu.1959-cu il dekabrın 4-də ərazisi Qazax rayonuna qatılmıĢdı.Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabi- netinin qərarı ilə 1990-cı il mayın 18-də Ağstafa rayonu yenidən müstəqil rayon olmuĢdur).1963-cü ildə Tovuz rayonu da Qazax ra- yonunun tərkibinə qatılmıĢdı (“Tovuz”, ”Tavuz”, ”Touz”, ”Tauz” tayfa və ya tayfa baĢçısıdır. Belə ehtimal edilir.Tovuzun ilkin adı Ağçala olmuĢdur.Tovuza Qovlar Sabad (Qovlar türk-peçeneq tayfa- sının adıdır) və Alakol da (Alakol, yəni ara-sıra bitki olan yer, adda- budda kolu olan sahə də demiĢlər.Tovuzda rayon 1930-cu ildə təĢkil olunmuĢdu. 1964-cü ildə Tovuz rayonu Qazax rayonundan ayrıla- raq, yenidən müstəqil rayondur. Daxili ĠĢlər Nazirliyinin Qazax Qəza Ġdarəsində Xüsusi Səla- hiyyətli müvəkkili (qubernator hüquqlu) (aylıq məvacibi 3.000 ma- nat) Əmir xan Xoyski idi (1888-1954) (o, bu vəzifəyə Azərbay- can Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri N.Yusifbəylinin 13 oktyabr 1919-cu il tarixli əmri ilə təyin edilmiĢdi). Qəza rəisi əvəzi Abdul- layev,onun böyük köməkçisi Yusif bəy ġərifov, kiçik köməkçisi Məcid bəy ġıxlinskiydi.Qazax Ģəhərinin polis pristavlığı.Pristav Həsən Kazımov (bu vəzifədə əvvəl 1855-ci ildə ġuĢa qəzasının Və- rəndə sahəsinin Yağlavənd obasında anadan olmuĢ Həsənali bəy Əsgərxanov iĢləmiĢdi. Həsənalı bəy Əsgərxanov yaxĢı xidmətlərinə görə hələ çar dövründə “Georgi” xaçına layiq görülmüĢdü. Həsə- nalı bəy həm də Ģair idi. O, ”Kovxa” təxəllüsü ilə Ģerlər yaz- mıĢdır...). 226
Qəza sahə polis pristavlıqları:1-ci sahə polis pristavlığı. Pris- tav vəzifəsi boĢdur. 2-ci sahə polis pristavlığı. Pristav Məmməd Rzayev. 3-cü sahə polis pristavlığı. Pristav Ġsrafil Ġbrahimov (1897- 1938). 4-cü sahə polis pristavlığı.Pristav Abdulla Mustafayev. Qa- zax qəzasının Sərhədi Mühafizə Dəstəsi. Komandiri Hacı Rəhim Sibhanverdixanov. Mühafizə üzrə rəis Musa Tumayev. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə, 1918-ci ilin iyunun- da türklərin gəliĢindən sonra Məhəmməd Kovxa (Mahmudov) (1859- 1933) Qazaxın general-qubernatoru olmuĢdu. Ondan əvvəl bu vəzi- fəni ay yarım Hacı Kərim Sanılı (1878-1937) tutmuĢdu... H. Sanılı sol menĢevik idi və bu vəzifəyə gürcü menĢevik hökumətinin köməkliyi ilə gəlmiĢdi. Onun Məhəmməd Kovxa (tarixi ədəbiyyatda Koxa yazılır, əslində Kovxadır...) ilə düĢmənçiliyi vardı. Lakin nüfuzlu mülkədar nəslindən olan kəndxuda (kovxa) Məhəmməd Kovxanı yerli əhali müdafiə edirdi və onların tələbiylə H. Sanılı vəzi- fədən kənarlaĢdırılmıĢ və Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti tərə- findən M.Kovxa general-qubernator vəzifəsinə təyin edilmiĢdi. ZAQATALA QUBERNĠYASI. Mərkəzi Zaqatala Ģəhəri. Mövcud ehtimala görə Zaqatala 12-ci əsrdə yaĢamıĢ Zəkəriyyə adlı bir Ģəxsin adını daĢıyır. ”Zəkəriyyə” “Zaqatala qalası” mənasında- dır. BaĢqa fikrə görə, ləzgilərə məxsus zağa, ”saxa” etnik qrupunun adının dəyiĢilmiĢ formasıdır. Zaqatala Bazar da adlanıb. Bu, qədim türk tayfasının adıdır. Zaqatala Azərbaycanda hərbi-inzibati ərazi vahidi kimi 1860-cı ilin mayında təĢkil olunmuĢdu.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Zaqatala qubeniyası 1918-ci il iyunun 28-də yaradılmıĢdı. Həmin vaxt general-mayor Əliyar bəy HaĢım- bəyov (1856-1920) Zaqatalanın qubernatoru təyin edlmiĢdi. Sovet hakimiyyəti qurulduqda quberniyalar dərhal ləğv olunsada, qəzalar inzibati ərazi idarəetmə vahidi kimi 1929-cu ilin aprelinədək saxlan- mıĢdı. Zaqatala qəza kimi 1920-ci il aprelin 28-dən 1929-cu ilin ap- relin 8-dək mövcud olmuĢdur.1930-cu ildə hazırkı Zaqatala Ģəhə- rində qala tikilmiĢdi. ”Yenilməz batalyon” bədii filmi həmin qalada çəkilmiĢdir. Ġndiki Zaqatala rayonu 1930-cu ildə təĢkil edilmiĢdir. XX əsrin əvvəllərində Samux Ģəhərinin mövcud olmasını Sa- mux meĢələrində onun indi də qalmaqda olan xarabalıqları sübut edir. Samux Ģəhərinin ərazisi Kürü çayının hər iki sahilində Qazannı 227
dağlarının ətəklərini Qanlı Qobu ilə Qabırrı çayı vadisi arasında olan ərazini əhatə edibdir. Tədqiqatçıların bir qisminin fikrincə, ”Samux” alban sözü olub,”meĢəlik”, ”ov yeri” deməkdir. Digər qisim tədiqatçıların qənaətinə görə,”Samux” üç çayın (Kür, Qabırrı və Alazan”) birləĢdiyi yerdir. BaĢqaları hesab edir ki, “Samux” sözü fars dilində “üç çay qolu” deməkdir. Samux rayonu 1931-cu il no- yabrın 24-də təĢkil olunmuĢdu. Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 24 yanvar 1939-cu il tarixli 4 nömrəli qərarı ilə Səfərə- liyev rayonu (inqilabçı Xanlar Səfərəliyev soyadını daĢıyırdı) Kiro- vabad (o vaxt Gəncə belə adlanırdı) Ģəhərinin ərazisinə daxil olan inzibati ərazi idi. 1940-cı il yanvarın 16-da bu rayon Ģəhərin tərki- bindən çıxarılıb republikanın kənd rayonları sırasına daxil edildi. 1948-ci ildən baĢlayaraq Mingəçevir SES-in tikintisi ilə əlaqədar olaraq Samuxun ərazisinin çox hissəsi su altında qalmıĢdı.1954-cü il yanvarın 28-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə Samux rayonu ləğv edilərək ərazisi Səfərəliyev rayonu ilə birləĢdirilmiĢdi. 1959-cu il dekabrın 4-də Səfərəliyev rayonu müstəqil rayon kimi ləğv edilərək Gəncə Ģəhərinə birləĢdirilmiĢdi. 1963-cü il yanvarın 4- də keçmiĢ Səfərəliyev rayonunun ərazisi Xanlar rayonuna daxil edilmiĢdi.Samux öz tarixi adını yalnız 90-cı illərin əvvəllərinədə bərpa edə bilmiĢdir, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Milli ġurasının 1992-ci il 18 fevral tarixli 72 saylı qərarı ilə Səfərəliyev Ģəhər tipli qəsəbə olmaqla yeni inzibati ərazi vahidi kimi yaradıl- mıĢdı. Milli ġuranın 1992-ci il 31 dekabr tarixli qərarı ilə Səfərə- liyev qəsəbəsinin adı dəyiĢdirilib Nəbiağalı qəsəbəsi adlandırılmıĢ- dır. Azərbaycan Respublikasının 13 iyun 2008-ci il tarixli Qanunu- na əsasən isə Nəbiağalı və Kolayır kəndi biləĢdirilərək Samux qəsə- bəsi adlandırılmıĢ, Samux qəsəbəsinə Ģəhər statusu verilmiĢ və Sa- mux rayonu da müstəqil rayon kimi yaradılmıĢdır. Bakı ilə Samux Ģəhərinin arasındakı məsafə 362 km-dir. ... Xanlar rayonu 1954-cü il yanvarın 28-də Səfərəliyev rayonu ilə birləĢdirilmiĢdi. Səfərəliyev rayonu 1938-ci ilədək gör- kəmli dövlət xadimi və yazıçı N.Nərimanovun (1870-1925) Ģərə- finə Nərimanov rayonu adlanırdı. Nərimanov adının verilməsinə qə- dər rayon Yelenendorf (almanca Helelenendorf) (22 aprel 1819-cu ildən) adlanmıĢdır. Belə ki, hələ 19-cu əsrdə,1819-ci il aprelin 22-də 228
Azərbaycana gəlmiĢ ən böyük icma olan alman koloniyaçıları Yele- nendorf adı ilə həmin yaĢayıĢ məntrəqəsini salmıĢdılar. 1869-cu il aprelin 22-də koloniya özünün 50 illiyini təntənəli surətdə qeyd etmiĢdi. 1896-cı ildən etibarən isə Yelenendorfda və onun ətrafında ermənilər görünməyə və orada məskunlaĢmağa baĢlamıĢdılar. Səfə- rəliyev rayonu (Samux) isə məĢhur qarğabazarlı inqilabçı Xanlar Səfərəliyevin (1885-1907) adı verilmiĢdi. Xanlar Həsən oğlu Səfə- rəliyev. 1885-ci ildə Cəbrayıl qəzasının (indiki Füzuli rayonu) Qo- çəhmədli kəndində anadan olmuĢdu.Gənc yaĢlarından çarizmə qarĢı mübarizədə qorxmaz inqilabçı kimi ad çıxarmıĢdı.1907-ci il sentya- brın 19-da milyonçu Abuzər bəy tərəfindən muzdla tutulmuĢ Süley- man adlı dağıstanlı qatil tərəfinfən axĢam sevgilisi ilə görüĢə çıxdığı zaman arxadan atılan güllə ilə qətlə yetirilmiĢdi.Bu zaman onun cəmi 22 yaĢı vardı. Xanlar Səfərəliyevin dəfni böyük izdahamla keçmiĢ və o, Bibiheybətdə torpağa tapĢıırılmıĢdı. Xanların atası Hə- sən kiĢi dostu Əbdül Məmmədovla (Əbdül Məmməd oğlu Məmmə- dov. 1888-ci ildə Cəbrayıl qəzasının (indiki Füzuli rayonu) Qoçəh- mədli kəndində anadan olmuĢdu. Sonralar, 1930-cu ildə “Sərdar” rayonu adlanan (indiki Füzuli rayonu) rayonun Milis Ġdarəsinin rəisi olmuĢdu. Mərd adam kimi ad çıxarmıĢdı. 1934-cü ildə vaxtsız, cə- mi 46 yaĢında dünyasını dəyiĢmiĢdir...) Dağıstana gedib oğlunu öl- dürən Süleymanı tapmıĢ və qisas əvəzi olaraq onun öldürülməsinə nail olmuĢdu...). Xanlara Qovlarsarı və Qaraarx da demiĢlər.). Xanlar rayonu 2008-ci ilədək öz adını saxlamıĢdı. Hazırda Göygöl rayonu adlanır. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 25 aprel 2008-ci il tarixli qərarı ilə Xanlar rayonu mərkəzi Göygöl Ģəhəri olan Göygöl rayonu adlandırılmıĢdır. Zaqatalanın qubernatoru (aylıq məvacib 3.000 min manat). Məhəmməd bəy ġahmalıyev (1870-1924) (o bu vəzifəyə Azərbay- can Xalq Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri N.Yusifbəylinin 16 aprel 1919-cu il tarixli əmri ilə təyin edilmiĢ və 28 aprel 1920-ci ilədək xidmət etmiĢdi). Zaqatalaq quberniya mühafizə polisinin ins- pektoru ġamil bəy Dibirov (ġamil bəy Dibirov qubernator Məhəm- məd bəy ġahmalıyevi əvəz etmiĢdi... O, Zaqatala jandarmeriyasının və polis qarnizonunun rəisi sayılırdı. Otuzuncu illərdə repressiyaya məruz qalmıĢ, həbs olunaraq güllələnmiĢdi); quberniya mühəndisi 229
Məmməd bəy Sultanov,Quberniya Ġdarəsinin katibi Ağa bəy ġıx- linski. Qubernator yanında xüsusi tapĢırıqlar üzrə məmur Abbasəli bəy Məmmədov. Quberniya Ġdarəsinin mühasibi Vasili Lev.Kar- güzar Abdulla Səfərov.Arxivarius Həzrət Süleymanov.Tərcüməçi Əliağa QardaĢov. Zaqatala Ģəhər polis pristavlığı. Pristav Yusif bəy Ağayev. ġəhər polisi üzrə nəzarətçilər Mehralı DarıĢev və ġıxamir QardaĢov idi. Quberniya üzrə ərazi polis strukturları 7 sahə polis idarəsin- dən ibarət idi. 1. Zaqatala ġəhər Polis Ġdarəsi. 2. Car Sahə Polis Ġdarəsi. Rəisi Hacı Məcid. Onun köməkçisi Rəsul Qaraəhmədov. 3. Balakən sahə polisi. Pəisi Muqu Ġzmayılov. Köməkçisi Əmircanov (Ġndiki Balakən rayonu 1930-cu ildə təĢkil edilmiĢdir. 1963-cü ildə ləğv ediərək ərazisi Zaqatala rayonuna verilmiĢdi. 1965-ci ildə yenidən müstəqil rayondur. Balakənə Sarıbulaq da demiĢlər...). Tala Sahə Polis Ġdarəsi. Rəisi Mahmud bəy Gülməmmədov, köməkçisi Aleksandr Qaraəhmədov. 4. Muxax Sahə Polis Ġdarəsi. Rəisi Məm- mədəli Mansurov, köməkçisi ġirin bəy Mirzəbəyov. 5. Qax Sahə Polis Ġdarəsi. Rəisi Teymuraz Qaraqada oğlu , köməkçisi Bədrəddin Abbasov (Qaxa Qara tala, Tanqıt, Qarağan, Ağyazı və Qıpçaq da demiĢlər...Ġndiki Qax rayonu 1930-cu ildə təĢkil olunmuĢdur. 1963- cü ildə ərazisi ləğv edilərək, Zaqatala rayonuna verilmiĢdi. 1964-cü ildə yenidən müstəqil rayon olmuĢdur. 6. Əliabad Sahə polis idarəsi. 7. Almalı Sahə Polis Ġdarəsi. (Azərbaycan tarixĢünaslığında təqdim olunan strukturu müasir tarixĢünaslıq dövriyyəsinə ilk dəfə təqdim edən bu sətirlərin müəllifləridir (Ġ.M.Əliyarlı, T.R.Behbudov. Müs- təqil Azərbaycan polisinin yaranması və fəaliyyəti. 1918-1920-ci illər. Bakı, 1998-ci il, səh.29-37). QARABAĞ GENERAL-QUBERNATORLUĞU.Mərkəzi ġu- Ģa Ģəhəri idi. Tərkibinə ġuĢa, Zəngəzur, Cəbrayıl və CavanĢir qə- zaları daxil idi. Qarabağ (müvəqqəti) general qubernatoru Xosrov bəy Sultanov ġuĢa Ģəhərində otururdu (ġuĢa Ģəhərinin əsası 1750-ci ildə Qarabağ xanı Pənahəli xan Sarıcalı-CavanĢir tərfindən qoyul- muĢ, 1757-ci ildə tikilib baĢa çatdırılmıĢdı . ġəhər onun Ģərəfinə Pənahabad da adlanrdı. ġəhərin adı havasının ĢüĢə kimi Ģəffaflığı, təmizliyi və təbiətinin saflığı ilə əlaqədardır. X. Sultanovun böyük köməkçisi (birinci müavini) Hüseyn bəy Mahmudbəyov (1874- 230
1920), köməkçisi (mülki hissə üzrə) Qri- qori Kələntərov, məsləhətçilər Xosrov bəy Folatov, Ġbrahim bəy, Levon Vara- petyan və Akop Balasanyan idi. ġuĢa Ģəhərinin pristavı AĢot Andriasyan, kö- məkçisi Məmmədqulu xan Qaradağski (əslində, Qarabağski), Ģəhərin 1-ci hissə- sinin polis pristavı ġahzadə ƏrdəĢir mir- zə, 2-ci hissəsinin polis pristavı Srtanis Melkumov, köməkçisi Mahmud bəy Axundov idi.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|