İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ

ŞƏFİ bəy RÜSTƏMBƏYLİ 

(1893 – 1960) 

 

Dövrünün  görkəmli  ictimai-si-

yasi xadimlərindən olan ġəfi bəy Mus-

tafa  bəy  oğlu  Rüstəmbəyli  (Rüstəmbə-

yov)  1893-cü  ildə  QutqaĢenin  (indiki 

Qəbələ) AydınqıĢlaq kəndində əsilzadə 

ailəsində  anadan  olmuĢdu  (Bəzi  tarixi 

ədəbiyyatda  onun  Qəbələnin  Mamaylı, 

digərində  isə  AğdaĢ  qəzasının  Məm-

mədli  kəndində  anadan  olduğu  yazıl-

mıĢdır. Son tədqiqatlar göstrərir ki, ġə-

fi  bəy  AydınqıĢlaq  kəndində  dünyaya 

gəlmiĢdir...). 

ġəfi bəyin atası Mustafa bəy varlı   

Ģəxs - mülkədar idi. (Böyük M.Ə. Rəsulzadə özünün  “Azərbaycan  

Cümhuriyyəti”  kitabında  Mustafa  bəyi    “Ġstiqlal  ġəhidi”  adlandır-

mıĢdır...).Onun  bir  neçə  kənddə  evi  və  mülkü  vardı.  Çox  vaxtda 

Pirəlli  kəndində  yaĢayırdılar.  ġəfi  bəyin  anasının  adı    Ülkər  xanım 

idi.  ġəfi  bəy  orta  təhsilini  Gəncə  klassik  gimnaziyasında  baĢa 

vurduqdan  sonra  1911-ci  ildə  Kiyev  Universitetinin  hüquq 

fakultəsinə daxil olmuĢdu. 1916-cı ildə oranı bitirərək, hüquq təhsili 

diplomu alaraq, Gəncəyə dönmüĢ və dairə məhkəməsində iĢləməyə 

baĢlamıĢdı.ġ. Rüstəmbəyli “Müsavat” partiyasının və onun Mərkəzi 

Komitəsinin fəal üzvlərindən birinə çevrilmiĢdi... 

ġ. Rüstəmbəyli 1917-ci  il noyabrın 15-də  yaranmıĢ Zaqafqa-

ziya  Komissarlığının,  Zaqafqaziya  Seyminin  Müsəlman  fraksiyası-

nın da fəal üzvlərindən idi. O, Tiflisdə Azərbaycan Milli ġurasının 

və  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  də  yaranmasında  yaxından 

iĢtirak etmiĢdi. ġəfi bəy 1918-ci il sentyabrın 16-dan dərc edilməyə 

baĢlayan və Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəsmi orqanı olan “Azər-

baycan”  qəzetinin  (rus  dilində)  redaktoru  idi  (Azərbaycanca  çıxan 

nəĢrin  redaktoru  isə  Ceyhun  bəy  Hacıbəyliydi).  ġ.Rüstəmbəyli 

1918-ci il dekabrın 7-də Bakıda təntənəli surətdə açılan Azərbaycan 

 

277 

Parlamentinə üzv seçilmiĢdi.O, Parlamentdə Etimad Komissiyasının 

sədri idi. 

ġ. Rüstəmbəyli qəzet redaktoru olmaqla bərabər, Azərbaycan 

Xalq Cümhuriyyəti Daxili ĠĢlər Nazirliyinin Dəftərxanasının müdiri 

iĢəyirdi. Azərbaycan Parlamenti və Hökumətinin qərarı ilə o, 1920-

ci il martın 10-dan daxili iĢlər naziri Məhəmməd Həsən Hacınskinin 

müavini təyin edilmiĢdi. ġ. Rüstəmbəyli bu vəzifədə həmin tarixdən 

ondan əvvəlik nazir müavini Ġbrahim bəy Heydərovu əvəz etmiĢdi. 

ġ.  Rüstəmbəyli  daxili  iĢlər  naziri  vəzifəsində  Azərbaycan  Xalq 

Cümhuriyyətinin süqutunadək qətiyyətlə xidmət etmiĢdi.O,çox vaxt 

faktiki  nazir  rolunu  oynayırdı...Müstəqil  Azərbaycan  polisi  or-

qanlarının  möhkəmləndirilməsində,  respublikada  asayiĢin  qorun-

masında və cinayətkarlıqla mübarizədə ġ. Rüstəmbəyli müstəsna rol 

oynamıĢdı.  ġəfi  bəy  Azərbaycan  Cümhuriyyəti  əleyhinə  baĢ  verən 

qanunsuz  fəhlə  və  kəndli  çıxıĢlarının  “qəddar  düĢməni”  kimi  ad 

çıxarmıĢdı.  Azərbaycan  hökumətinin  10  mart  1920-ci  il  tarixli  46 

nömrəli qərarına və DĠN-in müvafiq  əmrinə əsasən ġ. Rüstəmbəy-

linin nazir müavini təyin edilməsi barədə Nazirliyin Ģəxsi heyətinin 

tanıĢ olması üçün bu haqda rəsmi dövlət orqanı olan “Azərbaycan” 

qəzetində də bəyanat dərc olunmuĢdu . 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  M.H.  Hacınski  daxili  iĢlər  naziri 

olarkən Bakıdakı ingilis komandanlığının apardığı  “siyaasətə” “uy-

ğun” gəlmədiyinə görə Böyük Britaniya hərbi rəhbərliyi onun baĢ-

qasıyla əvəzlənməsinə və  yerinə xüsusilə, müavini ġ. Rüstəmbəyli-

nin  təsdiq  olunmasına  çalıĢırdı.  Beləki,  ġ.Rüstəmbəyli  daxili  iĢlər 

nazirinin  müavini  təyin  edildikdən  sonra  onun  əmrləri  ilə  polis 

orqanlarının  fəhlə  kvartallarında,  müxtəlif  klublarda  bolĢeviklərin 

təbliğat-təĢviqatına qarĢı  apardığı  həbs  əməliyyatlarının sayı  artmıĢ 

və ümumiyyətlə, kommunistlərə qarĢı xüsusilə sərtləĢmiĢdiki, bu da 

bolĢevikləri sevməyən ingilislərə sərf edirdi. 

ġ.  Rüstəmbəyli  Azərbaycan  Parlamentindəki  çıxıĢlarında  milli 

istiqlalımızın, müstəqil dövlətimizin müdafiəsi istiqamətində Ə.H. Qa-

rayev,  H.K.Sanılı,  A.Malxazyan  və  baĢqalarına  kəsərli  cavabları  ilə 

yadda qalmıĢdı. 1920-ci ilin yazında 11-ci ordu tərəfində Bakının iĢğalı 

təhlükəsi yarandıqda o, bolĢeviklərə qarĢı mübarizənin axıradək davam 

etdirilməsinin tərəfdarı mövqeyində qəti olaraq qalmıĢdı.  

 

278 

27 aprel 1920-ci il. Səhər saat 9-da bütün partiya liderləri Nəsib 

bəy  Yusifbəylinin  mənzilinə  toplaĢıb  11-ci  ordunun  Azərbaycan 

sərhədlərini  keçməsini  müzakirə  edirlər.Müxtəlif  fikirlər  irəli 

sürülür... ġəfi bəy Rüstəmbəyli deyirdi: “...Gəlin, hökuməti Gəncəyə 

köçürək və oradan bolĢeviklərə qarĢı mübarizə aparaq”. Lakin onun 

təklifi  qəbul  olunmamıĢdı.  Azərbaycan  Cümhuriyyəti  Parlamentinin 

son  iclasının  (27  aprel  1920-ci  il)  stenoqrammı:  dinməz-soyləməz, 

bircə  güllə  açılmadan  hakimiyyəti  bolĢeviklərə  təslim  haqda  qəbul 

edilən iclas. Orada bir cümlə də var: ” ġəfi bəy Rüstəmbəyli ağlayır”. 

1920-ci il 27 aprel iĢğalından sonra ġ. Rüstəmbəyli qardaĢı oğlu 

Bəhramla  birlikdə  Azərbaycanı  tərk  edərək,  əvvəlcə  Tiflisə  köçməyə 

məcbur  olmuĢdu.  Lakin  orada  təqiblərə  məruz  qaldığı  üçün  1921-ci 

ilin  fevralın  25-dən  sonra  Ġstanbula  köçmüĢdü...ġ.Rüstəmbəylinin 

Ġstanbul Ģəhəri yaxınlığında Ģəxsi südçülük təsərrüfatı vardı... 

1921-ci il iyulun 17-də Ġstanbulda erməni muzdlu qatili Misaq 

Torlaqyan  tərəfindən  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  sabiq  da-

xili  iĢlər  naziri  Behbud  xan  CavanĢir  qətlə  yetirilmiĢdi.  Bu  iĢin 

məhkəmə  prosesində  iĢtirak  edən  ġ.  Rüstəmbəyli  tutarlı  dəlillərlə 

çıxıĢ edərək qatilin qəti surətdə cəzalanmasını tələb etmiĢdi... 

ġ.  Rüstəmbəylinin  müxtəlif  mötəbər  jurnallarda  Azərbaycanın 

siyasi  tarixinə  dair  məqalələri  çap  edilmiĢdi.”Mətbuat”  haqqında 

qanunun  müəllifi  olan    ġ.  Rüstəmbəyli  “Azərbaycan  Xalq  Komitə-

si”nin də qurucularından biri idi. 1943-cü il noyabrın 6-da  Almaniya-

nın Berlin Ģəhərində mühacir azərbaycanlıların Milli Azərbaycan Qu-

rultayı keçirilmiĢdi. Qurultayda ġ. Rüstəmbəyli onun Rəyasət Heyəti-

nin  fəxri  üzvü  seçilmiĢdi.  Qurultayda  “Azərbaycan  Milli  Birlik  Məc-

lisi” yaradılmıĢdı ki, onun da təsisçilərindən biri ġ. Rüstəmbəyli idi. 

ġəfi  bəy  Rüstəmbəyli  1960-cı  ildə  67  yaĢında  Ġstanbulda  

“Vətən!”,”Azərbaycan!”,-  deyə-deyə  vəfat  etmiĢdi.  Hərçənd,  Adil 

Ziyadxanovun  1993-cü  ildə  nəĢr  olunmuĢ  “Azərbaycan”  adlı  kita-

bında  oxuyuruq:  ...”Əli  Bayramovun  məsələsi”ində  (öldürül-

məsində)  daxili  iĢlər  naziinin  müavini  kimi  heç  bir  günahı 

olmamasına baxmayaraq, Azərbaycanın Ġstiqlalının ikinci ildönümü 

günü  -  1920-ci  il  Mayın  28-də  ġəfi  bəy  Rüstəmbəyli  Azərbaycan 

SSR  Ali  Ġnqilabi  Tribunalın  hökmü  ilə  güllələnmiĢdi...Fikrimizcə, 

A. Ziyadxanov bu  faktı yazarkən  tələsmiĢdir... 

 

279 

 

 

DAXİLİ İŞLƏR NAZİRLİYİNİN  

XİDMƏT RƏİSLƏRİ 

 

 

 

 

ÖMƏR FAİQ NEMANZADƏ 

(1872-1938) 

 

Ömər  Faiq  əfəndi  Nemanzadə 

1872-ci  il  dekabrın  24-də  Gürcüsta-

nın  Tiflis  quberniyasının,  Ahıska 

(Axalsıx)  qəzasının  Azqur  kəndində 

anadan  olmuĢdu.  Təhsilini  kənd  ca-

mesində  almıĢ,  sonra  anasının  təki-

dilə Türkiyəyə,Ġstanbula getmiĢ, ora-

da  “Fateh”  məktəbində  təhsilini  da-

vam etdirmiĢdi. Ö.F. Nemanzadə Cə-

nub-Qərbi  Qafqaz  Türk  Respublika-

sının  (27  mart  1917  -  30  noyabr 

1918)  Nazirlər  ġurasının  1-ci  sədri 

olmuĢdu... Ö. Faiq Nemanzadə Azər-

baycan  milli-demokratik  fikir  cərəyanının  rəhbərlərindən  biri, 

məĢhur ədib C. Məmmədquluzadə (1866-1933) ilə birlikdə  “Molla 

Nəsrəddin” jurnalının yaradıcılarından idi... 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  dövründə  Dövlət  Müdafiə 

Komitəsinin  (DMK)  1919-cu  il  16  sentyabr  tarixli  qərarı  ilə  polis 

məmurlarının  qanunçuluğa  necə  əməl  etməsinə  nəzarəti  həyata 

keçirmək  məqsədilə  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyi  yanında  Xüsisi  Ġnzibati 

Polis  Ġnspeksiyası  (Xüsusi  Polis  MüfəttiĢliyi)  yaradılmıĢdı.  DĠN-in 

bu qurumu o zaman Nikolayev (indiki Ġstiqlaliyyət) küçəsi 7 nöm-

rəli  evdə  yerləĢirdi.  Azərbaycan  Cümhuriyyəti  DMK-nın  qərarı  və 

daxili  iĢlər  naziri    N.Yusifbəylinin  müvafiq  əmri  ilə  görkəmli 

 

280 

yazıçı-jurnalist  Ömər  Faiq  əfəndi  Nemanzadə  (“faiq”  ərəb  sözü 

olub,  ”baĢqalarından  irəli”,  “əla”,  ”seçmə”  deməkdir)  yeni  təsis 

olumuĢ Xüsusi Polis Ġnspeksiyasının ilk baĢ inspektoru (rəis hüqu-

qunda) təyin edilmiĢdi. Onun aylıq məvacibi 5 min rubl idi. DĠN-in 

Xüsusi  Ġnspeksiyasının  ayrıca  Əsasnaməsi  qəbul  edilmiĢ  və  həmin 

qurumun  fəaliyyətini  tənzimləyən  hüquqi  akt  rolunu  oynamıĢdı. 

DĠN-in  Xüsisi  Ġnspeksiyası  Ömər  Faiq  Nemanzadənin  rəhbərliyi 

altında daxili iĢlər orqanlarında qnunçuluğun möhkəmləndirilməsin-

də və həyata keçirilməsində səmərəli fəaliyyət göstərmiĢdi... Bir xa-

rakterik misal.Ömər Faiq Nemanzadənin tapĢırığı ilə DĠN-in Xüsusi 

Polis  MüfəttiĢliyinin  inspektoruı  daxil  olmuĢ  məlumat  əsasında 

Bakı  polismeysteri  Rüstəm  bəy  Mirzəyevin  köməkçisi,  polkovnik 

Bayrambəyovun  xidməti  fəaliyyətini  təhqiq  etmiĢdi.  Təhqiqat  nəti-

cəsində Bayrambəyov vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə etməklə 

cinayət 

hərəkətlərinə 

yol  verdiyi  üçün  DĠN-in  Xüsusi  

MüfəttiĢliyinin    29  sentyabr  1919-cu    il  tarixli  əmri  üzrə  Bay-

rambəyov tutduğu vəzifəsindən azad  olunmuĢ və ona  qarĢı  cinayət  

iĢi  qaldırılmıĢdı. 

...Ömər Faiq  əfəndi  Nemanzadə  Gürcüstanda hələ menĢevik 

hökuməti elan olunanda Ahıska və Axalkələk əyalətlərinə muxtariy-

yət  tələb  etməyə  baĢlamıĢdı.  Buna  görə  3  dəfə  həbsə  alınnmıĢ, 

Tiflisdəki  Metex qalasında  yatmıĢdı.  Lakin  xalqın hər dəfə tələbilə 

yenidən azadlığa buraxılmıĢdı.1921-1922-ci illərdə Gürcüstan   SSR  

Müvəqqəti    Ġcraiyyə  Komitəsinin  üzvü,  1922-1923-cü  illərdə  Gür-

cüstan    SSR  Müsəlman    ĠĢləri    üzrə  ġuranın  1-ci  sədri  seçilmiĢdi. 

Ö.F.  Nemanzadə  sovet  dövründə  repressiyanın  ilk  qurbanlarından 

biri olmuĢdu. O, 1937-ci ildə doğulduğu Gürcüstan SSR-in Axalsıx 

qəzasının  Azqur  kəndində  ikinci  dəfə  həbs  edilərək,  bir  müddət 

Tiflisdə saxlanmıĢdı. Azərbaycanın  istiqlal fədailərindən biri  Ömər 

Faiq Nemanzadə 1938-ci il oktyabrın 10-da Tiflisdə Xüsusi  Ġstintaq  

Komissiyasının  nəzdindəki  “Üçlüyün”  qərarı  ilə  güllələnmiĢdi... 

 

 

 

281 

 

MƏHƏMMƏD BAĞIR bəy ŞEYXZAMANLI 

(ŞEYXZAMANOV) 

(1880 – 1920) 

 

Məhəmməd  Bağır  bəy    (Məm-

mədbağır yazılır, əslində Məhəmməd 

Bağır düzdür) Saleh bəy oğlu ġeyza-

manlı  (ġeyzamanov)  1880-ci  ildə 

Gəncədə  əsilzadə  ailədə  anadan  ol-

muĢdu.  Ġlkin  təhsilini  Gəncə  Ģəhər 

Gimnaziyasında almıĢdı... Müsavatçı 

idi. Azərbaycanın əsl istiqlal fədailə-

rindən biri olmuĢdur.M. ġeyxzaman-

lı məĢhur Gəncə Müsəlman Xeyriyyə 

Cəmiyyətinin  TəftiĢ  Komissiyasının 

üzvü idi... 

...1919-cu  il  iyunun  11-də  Azərbaycan  Dövlət  Müdafiə 

Komitəsinin  (DMK)  Əks-Ġnqilabla  Mübarizə  TəĢkilatı  (tarixi 

ədəbiyyatda  Əks-KəĢfiyat  Xidməti  də  adlanır)  yaradılmıĢdı. 

TəĢkilatın  yaranması  Azərbaycanı  hədələyən  xarici  və  daxili  əks 

qüvvələrə qarĢı mübarizə zərurətindən irəli gəlmiĢdi. 

Bu təĢkilat əvvəlcə DMK-ya tabe idi, lakin sonra Azərbaycan 

Cümhuriyyəti Daxili ĠĢlər Nazirliyinin sərəncamına keçmiĢ və onun 

mühüm  xidmət  strukturlarından  birinə  çevrilmiĢdi.  Əks  Ġnqilabla 

Mübarizə  TəĢkilatının  ilk  rəisi  (sədri)  məhz  əslən  Gəncədən  olan 

Məhəmməd  Bağır  bəy  ġeyxzamanlı  olmuĢdu.  Onun  müavini  isə 

“Hümmət”  müsəlman  təĢkilatının  üzvü  Mirfəttah  Müsəvi  (1891-

1919)  təyin  edilmiĢdi.  Əks-Ġnqilabla  Mübarizə  TəĢkilatı  yarandığı 

ay  onun  cəmi  17  əməkdaĢı  (3  nəfər  baĢ  agent,  14  agent)  çalıĢırdı. 

Ümumiyyətlə, mövcudluğu dövründə (11 iyun 1919 - 6 mart 1920) 

bu təĢkilatda 100-dən artıq agent xidmət göstərmiĢdi. 1919-cu il av-

qustun 20-də Məhəmməd Bağır bəy ġeyxzamanlı öz xahiĢi ilə istefa 

vermiĢ  və  əvəzinə  qardaĢı  Nağı  bəy  ġeyxzamanlı  (ġeyxzamanov) 

təyin edilmiĢdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk xüsusi orqa-

nının rəhbəri Məhəmməd Bağır bəy ġeyxzamanlı 1920-ci il Gəncə 

 

282 

üsyanından  (24  may  -  4  iyun  1920)  sonra  bolĢeviklər  tərəfindən 

həbs edilmiĢ və Ali Ġnqilabi Tribunalın hökmü ilə 1920-ci il mayın 

29-da güllələnmiĢdir... 

Gəncədə  Məhəmməd Bağır bəy ġeyxzamanlının vaxtı ilə  ya-

Ģadığı evə xatirə lövhəsi - onun baralyefi vurulmuĢdur. Böyük M.Ə. 

Rəsulzadə  özünün  “Azərbaycan  Cümhuriyyəti”  kitabında  Məhəm-

məd Bağır bəy ġeyxzamanlını “Ġstiqlal  ġəhidi” adlandırmıĢdır... 

 

 

 

 NAĞI bəy ŞEYXZAMANLI (ŞEYXZAMANOV) 

(1883 – 1967/69) 

 

Nağı  bəy  Saleh  bəy  oğlu 

ġeyxzamanlı  (ġeyxzamanov)  Azər-

baycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  gör-

kəmli  xadimlərindən  biri  idi.  1883-

cü ildə Gəncədə əsilzadə ailədə ana-

dan olmuĢdu...  Ġlkin təhsilini  Gəncə 

Ģəhər klassik Gimnaziyasında almıĢ-

dı... Gəncədə N.Yusifbəylinin “Türk 

Ədəmi Mərkəziyyət” firqəsinin üzvü 

olmuĢ, sonra isə “Müsavat” partiya-

sına girmiĢdi. O, Gəncə Milli Komitəsinin Gənclər TəĢkilatının səd-

ri kimi də fəaliyyət göstərmiĢdi. 

1919-cu il avqustun 20-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 

ilk xüsusi orqanının - Əks-Ġnqilabla Mübarizə TəĢkilatının rəisi Mə-

həmməd  Bağır  ġeyxzamanlı  öz  xahiĢi  ilə  tutduğu  vəzifəsiondən 

istefa  vermiĢ  və  onun  yerinə  məhz  qardaĢı  Nağı  bəy  ġeyxzamanlı 

təyin edilmiĢdi...1919-cu il sentyabrın 13-də Bakı Möhkəmləndiril-

miĢ  Hərbi  Müdafiə  Rayonu  ilə  Bakı  General-Qubernatorluğu 

birləĢdirilmiĢdi.  Bir ay sonra, 1919-cu il oktyabrın 26-da Nağı  bəy 

ġeyxzamanlının rəhbərlik etdiyi Əks-Ə Ġnqilabla Mübarizə TəĢkilatı 

Bakı  General  Qubernatorluğuna tabe edilmiĢdi.  Həmin quruma isə 

milliyyətcə  çərkəz  olan  general-mayor  Murad  Gəray  bəy  Tlexas 

baĢçı  təyin  edilmiĢdi...Beləliklə,  Əks-Ġnqilabla  Mübarizə  TəĢkilatı 

 

283 

ilə Bakı General-Qubernatorluğu birləĢib Azərbaycan Xalq Cümhu-

riyyəti  DĠN-in  vahid  srukturu  kimi  fəaliyyətini  davam  etdirmiĢdi... 

Nağı  bəy  ġeyxzamanlı  Əks-Ġnqilabla  Mübarizə  TəĢkilatının  sədri 

olmaqla bərabər, “Difai” təĢkilatının iĢindən də kənarda qalmırdı... 

Lakin  1920-ci  il  martın  6-da  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti 

Nazirlər Nurasının qərarı ilə Əks-Ġnqilabla Mübarizə TəĢkilatı (tari-

xi  ədəbiyyatda  Müsavat    Əks-KəĢfiyat  Xidməti  də  adlandırılır) 

“istənilən  səmərəni”  vermədiyi  üçün  ləğv  edilmiĢdi.  Bu  haqda 

Nazirlər  ġurasının  1920-ci  il  6  mart  tarixdə  keçən  iclasında 

gündəlikdə duran məsələlərdən biri kimi daxili iĢlər naziri Mustafa 

bəy  Vəkilov  məlumat  vermiĢ  və  ertəsi  günü  rəsmi  dövlət  mətbu 

orqanıi  olan  “Azərbaycan”  qəzetinin  7  mart  tarixli  nömrəsində 

bildiriĢ də dərc olunmuĢdu... Ancaq hadisələrin yaxın gələcək gediĢi 

göstərmiĢdiki, Nağı bəy ġeyxzamanlının rəhbərlik etdiyi, özüdə pis 

iĢləməyən Əks-Ġnqilabla Mübarizə TəĢkilatının ləğvi gənc Azərbay-

can Respublikasının o zamankı mürəkkəb tarixi Ģəraitində bir qədər 

tələsik  qəbul  edilmiĢ  qərar  idi  və  çox  keçmədən  bu  mühüm xüsusi 

orqanın  yoxluğu  özünün  mənfi  nəticələrini  göstərmiĢdi...Reallıq 

bundan  ibarət  idi  ki,  həmin  mühüm  qurumun  mövcudluğu  və 

saxlanması  hələ  zəruri  idi...Beləliklə,  Nağı  bəyin  bu  çətin  və 

məsuliyyətli  vəzifədə  1920-ci  il  martın  6-dək  xidmət  göstərdiyi 

aydın olur... 

Nağı  bəy  ġeyxzamanlı  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qu-

rulduqdan və Gəncə üsyanınının (24 may - 4 iyun 1920-ci il) məğ-

lubiyyətindən  sonra  F.  Xoyski,  X.  Xasməmmədov  və  H.  Ağayevlə 

birlikdə bolĢeviklərin əlinə keçməmək üçün əvvəlcə Tüflisə getməyi 

qərarlaĢdırmıĢdı... Mərhum xalq artsti, aktyor Məmmədrza  ġeyxza-

manov (4 avqust 1915, Gəncə - 25 yanvar 1984, Bakı,70 yaĢ) söylə-

yirdi ki, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra dayım 

Nağı bəyin Tiflisə gedib-çıxmasına (Bakının Güzdək stansiyasından 

vaqonda  gizlənməklə  Yevlax  stansiyasına,  oradan  da  Gürcüstana) 

kömək etmiĢdi... Lakin  1920-ci il iyunun 19-da Tiflisdə F. Xoyski 

erməni  terrorçuları  tərəfindən  qətlə  yetirildikdən  sonra  Tiflisdən 

Ġstanbula  getmiĢ,  məĢəqqətli  mühacir  həyatı  yaĢamağa  baĢlamıĢdı. 

Ġstanbulda  siyasi  mühacirlər  arasında  Nağı  bəy  “Keykur”  soyadını 

qəbul etmiĢdi. 

 

284 

Nağı bəyin ailə üzvləri və qohumları da sovet hakimiyyəti qu-

rulduqdan sonra repressiyaya məruz qalmıĢlar. Ortancıl qardaĢı  Ġsra-

fil  bəy    ġeyxzamanlı  (1882-1956)  ixtisasca  mühasib  idi  və  heç  bir 

siyasi    prtiyaya    mənsubluğu  yoxuydu.  O  və  oğlanlarından  SSRĠ 

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində subtropik meyvə və üzümçülük Ģöbə-

sinin  müdiri  vəzifəsində  çalıĢan  Nizami,  dəfələrlə  təqiblərə  məruz 

qalmıĢdı  və  Qazaxıstana  sürgün  olunmuĢdu...  Həyat  yoldaĢı  Səlma 

xanımda    Azərbaycan    SSR    FK-nın    əməkdaĢları    tərəfindən  həbs 

olunaraq  istintaqa  və iĢgəncələrə məruz qalmıĢdı. Günahı olmadığ-

ından  buraxılsada,  təqiblərdən    yaxa  qurtarmaq    üçün  Türkiyəyə 

ərinin yanına gedə bilmiĢdi... Onlar Ġstanbulda birlikdə yaĢamıĢdılar. 

Nağı  bəy  ġeyxzamanlının  “Mənim  xatirələrim.  Ġstiqlal  mücadiləsi” 

adlı  kitabı  1967-ci  ildə  Bakıda  nəĢr  olunmuĢdu.  Nağı  bəy  ġeyx-

zamanlı    ABġ-da  olarkən  1967-ci  ildə  84  yaĢında  (bəzi  məlumata 

görə 1969-cu ildə) vəfat etmiĢ, lakin Türkiyəyə gətirilib... Ġstanbulda 

azərbaycanlı  siyasi  mühacirlərin  dəfn  olunduğu  məĢhur  “Fəri  köy” 

qəbristanlığında  torpağa  tapĢırılmıĢdı.  Onun  məzarı  Xəlil  bəy  Xas-

məmmədovun yanındadır. Hərçənd, bəzi bilgilərdə Nağı bəyin Ġstan-

buldakı  Qaraca  Əhməd  qəbristanlığında  dəfn  olunduğu  yazılır... 

Ancaq  Nağı  bəyin  Ġstanbulda  yaĢayan  oğlu  Yavuz  bəyin  “Fəri 

köy”də onun qəbrinin baĢı üstündə mərhum jurnalsit Xanlar  Bayra-

movla  birgə  Ģəkili  vardır.  X.Bayramov  hələ  1992-ci  ildə  Ġstanbulda 

olarkən  məhz  Yavuz  bəyin  müĢayiətilə  “Fəri  köy”də  uyuyan 

görkəmli ictimai-siyasi xadimlərimizi ziyarət etmiĢ və xatirə Ģəkilləri  

çəkmiĢdir... 

Nağı    bəyin  nəvəsi  Tomris  Azəri  hazırda  ABġ-da  fəalliyyət 

göstərən Amerika-Azəribaycan Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin sədri-

dir... 

Gəncədə  Nağı  bəy  ġeyxzamanlının  vaxtı  ilə  yaĢadığı  evin 

önünə  onun  baralyefi  - xatirə  lövhəsi  vurulmuĢdur... 

 

 

285 

YUSİF ZİYA TALIBZADƏ 

(1877 – 1923) 

 

Yusif  Ziya  Talıbzadə  Azərbay-

can  Respublikası  DĠN-in  hazırkı 

Daxili  QoĢunlarının  yaradıcısıdır. 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  Kö-

nüllü  Əskərlər  Dəstəsinin  ilk  rəisi 

olan “Axund Yusif” ləqəbli Yusif Zi-

ya Mustafa oğlu Talıbzadə 1877-ci il 

yanvar  ayının  20-də  Tiflisdə  anadan 

olmuĢdu.Əvvəlcə 

Tiflisdə,sonra 

Xorasan  (Ġran)  və  Bağdadda    (Bağ-

dad ərəbcə “Allahın vergisi”, ”Sülh Ģəhəri - “Mədinat əs-Səlam” de-

məkdir.  Ġraqda Dəclə  çayının  hər iki sahilində  yerləĢən, 9-cu  əsrdə 

özünün çiçəklənmə dövrünü  yaĢayan, Yaxın  ġərqin məhtəĢəm  elm 

və  mədəniyyət  mərkəzi  olan  bu    Ģəhərin  əsasını    xəlifə  əl-Mənsur  

762-ci ildə qoymuĢ və o vaxtdan 508 il Abbasilər Xilafətinin  (750-

1258) paytaxtı olmuĢdu) yüksək təhsil almıĢ Yusif Ziya 20-ci əsrin 

əvvəllərində  türkçülük,  islamçılıq,  azərbaycançılıq  ideoloqlarından 

biri,  publisist,  maarrifçi,  Ģair,  dramaturq,  hərbçi  idi.  O,  ömrünün 

sonuna qədər milli istiqlal hərəkatımızın fəal iĢtirakçısı olmuĢdu... 

...Hələ  uĢaqlıq  və  yeniyetməlik  çağlarından  farslaĢdırma  və 

ruslaĢdırma siyasətrinin türkçülüyə vurduğu zərərləri görmüĢ, daim 

buna  qarĢı  mübarizə  aparmıĢdı...  Tədqiqatçıların  fikrincə,  Y.Z.  Ta-

lıbzadə Azərbaycanda ilk xəritə tərtib etmiĢ azərbaycanlıdır. ”Ġslam 

tarixi və tarixi müqəddəs ənbiyayə dair məkanların nəqĢəsi və islam 

məmləkətlərinin  xəritəsi”  adlanan  bu  nadir  xəritə,  1904-cü  ildə 

Bakıda,  A.M.  Promislyanskinin  tipoqrafiyasında  litoqrafiya  üsulu 

ilə çap olunmuĢdu. Ġndi biblioqrafik xarakter daĢıyan bu nadir divar 

xəritəsi, ötən əsrin əvvəllərində rus-tatar məktəblərində bir dərs və-

saiti kimi kütləvi Ģəkildə istifadə olunurdu. 

1912-ci  ildə  Yusif  Ziya  həyat  yoldaĢı  Cənnət  xanım  və  oğlu 

Tələtlə  Türkiyəyə  köçmüĢ,  orada  hərbi  təhsil  almıĢ,  Birinci  Dünya 

müharibəsində Qars-Ərdəhan türk ordusu sıralarında ruslara, ermə-

nilərə  qarĢı  döyüĢlərdə  binbaĢı  (mayor)  rütbəsində  iĢtirak  edətək, 

 

286 

qəhrəmanlıqlar  göstərmiĢdi.  Yusif  Ziya  Osmanlı  ordusunda  albay 

(polkovnik) rütbəsinədək yüksəlmiĢdi... 

1918-ci il sentyabrın 15-də Yusif  Ziya  Nuru paĢanın koman-

danlıq  etdiyi  türk  ordusu  sırasında  Bakıya  gəlmiĢdi.  Bu  vaxt  o, 

Qafqaz  Ġslam  Ordusunun  Könüllülərdən  Ġbarət  Yardım  Alayının 

rəisi idi... 

Əhalini hərbi iĢlə tanıĢ etmək, ölkədə sabitliyin, ictimai asayi-

Ģin və nizam-intizamın saxlanması üçün baĢ nazir və eyni zamanda 

daxili iĢlər naziri olan N.Yusifbəylinin baĢçılıq etdiyi hökumətin 1 

iyun 1919-cu il tarixli qərarı və Parlamentin razılığı ilə Azərbaycan 

Cümhuriyyətinin  mobil  Könüllü  Əsgərlər  Dəstəsi  yaradıldı.  Bu, 

Bakı  Ģəhərinin  komendantı,  general-mayor  Firidun  bəy  Vəzirovun 

(1850-1925)  7  sentyabr  1919-cu  il  tarixli  raportundan  bəlli  olur. 

Dəstə  əvvəlcə  ancaq  Bakı  Ģəhərinin  14  rayonu  (Sabunçu,  Mərkəzi, 

Balaxanı,Zabrat,Suraxanı,Xil, AĢağı Bibiheybət, Yuxarı Bibiheybət, 

Qara  Ģəhər,  Ağ  Ģəhər,  Z.  Tağıyev  fabriki,  Binəqədi,  MaĢtağa  və 

Nardaran)  ərazilərini  əhatə  edirdi.  Azərbaycan  hökumətinin  qərarı 

ilə  Könüllü  Əsgərlər  Dəstəsinin  rəisi  vəzifəsinə  məhz  peĢəkar 

hərbiçi, polkovnik Yusif Ziya Talıbzadə təyin edilmiĢdi. 1919-cu il 

iyunun  10-da  N.Yusifbəylinin  sədr  olduğu  Azərbaycan  Cümhuriy-

yəti  Dövlət  Müdafiə  Komitəsinin  əmri  ilə  Bakı  Ģəhəri  və  onun 

inzibati  rayonlarının  ərazisində  yaĢayan hərbi çağırıĢ  yaĢına çatmıĢ 

Ģəxslər  üçün  hərbi  hazırlıq  iĢinin  təĢkili  baĢlanmıĢdı.  Bununla 

əlaqədar  olaraq  könüllü  dəstələrin  təĢkili  üzrə  komissiya  yaradıl-

mıĢdı. Komissiyaya ictimai asayiĢi mühafizə edən Bakı TəĢkilatının 

Yardım Alayının rəisi Y.Z.Talıbzadə sədr təyin edilmiĢdi. O, 5 min 

rubl  əmək  haqqı  verilməklə  bu  vəzifəyə  təyin  olunmuĢdu.Ġctimai 

AsayiĢi Mühafizə üzrə Bakı TəĢkilatının Yardım Alayı da Könüllü 

Əsgərlər  Dəstəsi  kimi  əvvəlcə  DMK-ya  tabe  idi.  Lakin  çox 

keçmədən  DĠN-in  tabeliyində  olan  çevik  bir  quruma  çevrilmiĢ  və 

DMK-nın  1919-ci  il  27  mart  tarixli  qərarı  ilə  Daxili  ĠĢlər 

Nazirliyinin  sərəncamına  verilmiĢdi...Beləliklə,  xalqımızın  milli 

istiqlalı  üçün  xeyli  iĢlər  görmüĢ  Ģəxslərdən  biri  olan  Yusif    Ziya 

Talıbzadəni həm də Azərbaycan Respublikası DĠN-in indiki Daxili 

QoĢunlarının yaradıcısı saymaq olar... 

 

287 

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  “qurulduqdan”  sonra  Y.  Zi-

yaya peĢəkar hərbçi kadr kimi iĢ təklif olunmuĢdu... 1921-ci ilin əv-

vəllərində  Yusif    Ziya  Naxçıvanın  hərbi  komissarı  təyin  edilmiĢdi. 

Fevral-mart  aylarında  ailəsini  də  Naxçıvana  gətirmiĢdi.  Yeni  hərbi 

komissar  Naxçıvan  torpağına  göz  dikən,  ona  əl  uzadan  daĢnak 

silahlı dəstələrinə zərbələr endirməklə Naxçıvanda hörmət və nüfuz 

qazanmıĢdı. Hətta onun adına kənddə olduğu söylənilirdi... 

Yusif  Ziya  Talıbzadə  1921-ci  ilin  fevralından  dekabrınadək 

Naxçıvanda hərbi komissar vəzifəsində xidmət etmiĢdi. Lakin Nax-

çıvan torpaqlarına iddialarla yanaĢan, sərhədləri tez-tez pozan ermə-

ni millətçilərinə, daĢnaklara münasibətdə loyal siyasət yeridən sovet 

rəhbərliyi  ilə  barıĢmayan  Y.Z.Talıbzadə  Bakıya  gəlib  Azərbaycan  

XKS-in  sədri  N.  Nərimanovla  görüĢmüĢ,  bu  quruluĢla  uyğunlaĢa 

bilmədiyini  və  sovetlərə  qulluq  etmək  istəmədiyini  bildirmiĢdi.  N. 

Nərimanov  ona  xaricə  mühacirətə  getməyə  rəsmi  sənəd  vermiĢdi. 

Türkiyəyə qayıdan Y.Z. Talıbzadə görkəmli hərbi siyası xadim Ən-

vər paĢanın (Nuru paĢanın ögey qardaĢı) komandanlıq etdiyi orduda 

xidmətə  baĢlamıĢdı.  O,  Orta  Asiyada  istiqlaliyyət  uğrunda  mübari-

zəni davam etdirən türk xalqlarının “qızıl ordu”ya qarĢı döyüĢlərin-

də yardımçı olmuĢdu. Tarixi mühacirət ədəbiyyatında Y.Z. Talıbza-

dənin  məhz  Orta  Asiyada  1923-cü  il  mayın  18-də  “qızıl  ordu”ya 

qarĢı  döyüĢlərdən  birində  qəhrəmancasına  həlak  olduğu  bildirilir... 

Tarixi ədəbiyyatlardakı məlumatlardan birində deyilirki, Yusif  Ziya  

Ənvər  paĢanın  müavini  olmuĢ  və  onun  həlak  olmasından  (1922) 

sonra  “qırmızı”  ordu  ilə  döyüĢlərdən  birində  ağır  yaralanmıĢdı.  O, 

xilas olmaq üçün Amu-Dərya (Ceyhun) çayını yaralı halda üzə-üzə 

keçmək istəyərkən  bataraq  həlak  olmuĢdu... 

1923-cü  ildə  Orta  Asiyadan  gəlmiĢ  bir  nəfər  Yusif  Ziyanın 

qana bulaĢmıĢ köynəyini və həmiĢə yanında gəzdirmiĢ olduğu bala-

ca  ölçülü  (cib)  Quranını  onun  kiçik  qardaĢı,  görkəmli  yazıçı-Ģair 

Abdulla  ġaiqə  (Talıbzadəyə)  (1881,  Tiflis  -  1959,  Bakı)  vermiĢdi. 

Həmin  qanlı  Quran  Abdulla  ġaiqin  mənzil  muzeyinin  ekspozisiya 

salonunda bu gündə mühafizə olunmaqdadır. 

 

 

288 

 

 

PARLAMENTİ MÜHAFİZƏ POLİSİ