Isxakov S. A. Musulmon huquqi: IIV oliy ta’lim muassasalari uchun darslik / S. A. Isxakov, A. R. Raxmanov
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ɇɚɫɫɷ Ⱥ. ɂɫɥɚɦ. Ɉɱɟɪɤ ɢɫɬɨɪɢɢ. – Ɇ., 1961. – ɋ. 139.
2 Ԕɚɪɚɧɝ: Ȼɨɫɜɨɪɬ Ʉ.ɗ. Ɇɭɫɭɥɦɨɧ ɫɭɥɨɥɚɥɚɪɢ. – Ɍ., 2007. – Ȼ.24. 89 Dastlabki imomlarning barchalari o‘ldirilgani shialarning bu barcha imomlarning qismati, deb hisoblashlariga asos bo‘ldi. Ilk islom davrida musulmon jamoasida oliy hokimiyatga bo‘lgan huquq haqidagi fikrga yakun yasar ekanmiz, quyidagi xulosalarga keldik. Dastlab siyosiy harakat sifatida vujudga kelgan shialik Husaynning o‘limidan (680-yil) keyin o‘tgan 70 yil mobaynida, ya’ni xalifalik Abbosiylar sulolasining qo‘liga o‘tgunga qadar (750-yil) diniy yo‘nalishga aylandi. Shialikning diniy oqimga aylanishi zamirida shahid ketgan imomlar Ali va Husaynning ruhlariga sig‘inish yotadi. Shialik ta’limotida imomlarning mavqei sunniylik tizimidagidan ancha yuqori qo‘yiladi. Shialik ta’limotiga ko‘ra, imomlar o‘z hokimiyatini Allohning hukmiga asosan oladi, chunki Alining avlodlari, sulolasida har qaysi imomning tug‘ilishi Alloh tomonidan belgilab qo‘yilgan. Imomlarning diniy yoki siyosiy masala yuzasidan chiqargan har qanday hukmi qat’iy hisoblanadi. Aynan shu jihatdan shialik sunniylikdan keskin farq qiladi. Zotan, sunniylikda uzil-kesil qaror ulamolar va faqihlarning umumiy kelishuvi (ijmo) asosida chiqariladi, shialikda esa bunday qarorni imomning o‘zi chiqaradi. Xalifalik o‘rta asrdagi davlat sifatida Arabiston yarim orolining markaziy qismida yashagan arab qabilalarining birlashishi natijasida vujudga keldi. VII asrda arab davlatchiligi yuzaga kelishining o‘ziga xos xususiyati shundaki, mazkur jarayon diniy tusga ega bo‘lib, yangi jahon dini – islomning shakllanishi bilan bog‘liq holda yuz bergan. Majusiylik va mushriklikdan voz kechish g‘oyasi ostida amalga oshirilib, qabilalarni birlashtirishni bosh maqsad qilib qo‘ygan siyosiy harakat – «Hanafiylik harakati» deb nomlangan. Hanif – yakkaxudolikka e’tiqod qiluvchi, haqqa moyil, taqvodor odam. Musulmonlarning rivoyatiga ko‘ra, islomgacha Arabistondagi qabila xudolariga sig‘inishni rad etib, zohid, yakka xudoga astoydil ishongan, ammo xristianlikka ham, yahudiylikka ham qo‘shilmagan va Ibrohim (s.a.v.) dinida bo‘lgan odam «hanif» deb atalgan. Qur’onda Ibrohim alayhissalom ham hanif deb atalgan, uning chinakam yakka xudolikka asoslangan dinini Muhammad (s.a.v.) tiklagan, deb hisoblanadi. Ibn Mas’udning naql qilishicha, Qur’onda «hanaf» atamasi mavjud1, matnning boshqa variantlarida u «islom» atamasi bilan almashtirilgan: «Albatta, Alloh nazdida maqbul bo‘ladigan din faqat islom dinidir. Ahli kitoblar (yahudiy va nasroniylar) ularga (islom va Muhammadning haq payg‘ambarligi haqida) hujjat kelganidan keyin 90 faqat o‘zaro hasad-adovat qilganlari sababligina talashib-tortishdilar...» (Qur’oni karimning «Ol-i Imron» surasi, 19-oyat). VII asrning 20–30-yillarida, ya’ni o‘n yil vaqt mobaynida Madinadagi musulmonlarning davlat tuzilmasida tashkiliy qayta qurish jarayoni tugallandi. Muhammad (s.a.v.)ning o‘zi bu jarayonda diniy rahnamo va hakam vazifasini bajardi. Islom dini va jamoaning harbiy kuchi yordamida yangi ijtimoiy-siyosiy tuzilmaning dushmanlariga qarshi kurash boshlandi. Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarning yaqin qarindosh- lari va safdoshlari hokimiyatga bo‘lgan mutlaq huquqni qo‘lga kiritgan imtiyozli guruh bo‘lib birlashdilar. Bu haqda biz yuqorida to‘xtalib o‘tdik. Shuni qo‘shimcha qilish mumkinki, VII asr va VIII asrning birinchi yarmida Vizantiya va Eronning sobiq mulklaridan aksariyati, jumladan Yaqin Sharq, O‘rta Osiyo, Kavkazorti, Shimoliy Afrika va Ispaniya fath etildi. Arablarning qo‘shini Fransiya hududiga ham kirib keldi. Shuni ta’kidlash kerakki, arab jamiyatining rivojlanishi Sharq o‘rta asr jamiyatlari tadrijiy rivojlanishining asosiy qonuniyatlariga bo‘ysungan, diniy va milliy-madaniy omillardagina muayyan farqlar mavjud bo‘lgan. Musulmon ijtimoiy tuzumiga xos xususiyatlar: yerga nisbatan davlat mulk huquqining ustuvorligida, davlat xo‘jaligi (sug‘orish, konlar, ustaxonalar)da qullar mehnatidan keng foydalanganida, dehqonlarga davlat foydasiga ishlab berish shaklida soliq solinishida, jamiyat hayotining barcha jabhalari davlat tomonidan diniy qoidalar orqali tartibga solinishida, shaharlarning alohida maqomga ega emasligida, to‘laqonli tabaqalar, hech qanday erkinlik va imtiyozlarning yo‘qligida namoyon bo‘ladi. Shaxsning yuridik holati diniy e’tiqod bilan belgilanganligi sababli, musulmonlar va g‘ayridinlar (zimmiylar)ning huquqiy maqomidagi farqlar asosiy o‘ringa chiqqan. Rivojlanishning dastlabki bosqichida xalifalik nisbatan markazlash- gan teokratik monarxiya bo‘lgan. Diniy hokimiyat (imomat) va dunyoviy hokimiyat (amirlik) xalifa qo‘li ostida jamlangan. Bu ikki hokimiyat uzviy va cheksiz hisoblangan. Dastlabki xalifalar ulamolar tomonidan saylangan, ammo oradan ko‘p muddat o‘tmay xalifa hokimiyati uning vasiyatiga ko‘ra, avloddan avlodga o‘tadigan bo‘lgan 1 . Keyinchalik vazir xalifaning bosh maslahatchisi va uning huzuridagi oliy mansabdor shaxsga aylangan. Musulmon huquqiga ko‘ra, vazirlarning ikki toifasi farqlangan: keng vakolatga ega bo‘lgan vazirlar va vakolati cheklan- Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|