90
faqat o‘zaro hasad-adovat qilganlari sababligina talashib-tortishdilar...»
(Qur’oni karimning «Ol-i Imron» surasi, 19-oyat).
VII asrning 20–30-yillarida, ya’ni o‘n yil vaqt mobaynida
Madinadagi musulmonlarning davlat tuzilmasida tashkiliy qayta qurish
jarayoni tugallandi. Muhammad (s.a.v.)ning o‘zi bu jarayonda diniy
rahnamo va hakam vazifasini bajardi. Islom dini va jamoaning harbiy
kuchi yordamida yangi ijtimoiy-siyosiy tuzilmaning dushmanlariga qarshi
kurash boshlandi. Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarning yaqin qarindosh-
lari va safdoshlari hokimiyatga bo‘lgan mutlaq huquqni qo‘lga kiritgan
imtiyozli guruh bo‘lib birlashdilar. Bu haqda biz yuqorida to‘xtalib o‘tdik.
Shuni qo‘shimcha qilish mumkinki, VII asr va VIII asrning birinchi
yarmida Vizantiya va Eronning sobiq mulklaridan aksariyati, jumladan
Yaqin Sharq, O‘rta Osiyo, Kavkazorti, Shimoliy Afrika va Ispaniya fath
etildi. Arablarning qo‘shini Fransiya hududiga ham kirib keldi. Shuni
ta’kidlash kerakki, arab jamiyatining rivojlanishi Sharq o‘rta asr
jamiyatlari tadrijiy rivojlanishining asosiy qonuniyatlariga bo‘ysungan,
diniy va milliy-madaniy omillardagina muayyan farqlar mavjud bo‘lgan.
Musulmon ijtimoiy tuzumiga xos xususiyatlar: yerga nisbatan davlat
mulk huquqining ustuvorligida, davlat xo‘jaligi (sug‘orish, konlar,
ustaxonalar)da qullar mehnatidan keng foydalanganida, dehqonlarga
davlat foydasiga ishlab berish shaklida soliq solinishida, jamiyat
hayotining barcha jabhalari davlat tomonidan diniy qoidalar orqali
tartibga solinishida, shaharlarning alohida maqomga ega emasligida,
to‘laqonli tabaqalar, hech qanday erkinlik va imtiyozlarning yo‘qligida
namoyon bo‘ladi. Shaxsning yuridik holati diniy e’tiqod bilan
belgilanganligi sababli, musulmonlar va g‘ayridinlar (zimmiylar)ning
huquqiy maqomidagi farqlar asosiy o‘ringa chiqqan.
Rivojlanishning dastlabki bosqichida xalifalik nisbatan markazlash-
gan teokratik monarxiya bo‘lgan. Diniy hokimiyat (imomat) va dunyoviy
hokimiyat (amirlik) xalifa qo‘li ostida jamlangan. Bu ikki hokimiyat
uzviy va cheksiz hisoblangan. Dastlabki xalifalar ulamolar tomonidan
saylangan, ammo oradan ko‘p muddat o‘tmay xalifa hokimiyati uning
vasiyatiga ko‘ra, avloddan avlodga o‘tadigan bo‘lgan
1
. Keyinchalik vazir
xalifaning bosh maslahatchisi va uning huzuridagi oliy mansabdor
shaxsga aylangan. Musulmon huquqiga ko‘ra, vazirlarning ikki toifasi
farqlangan:
keng vakolatga ega bo‘lgan vazirlar va vakolati cheklan-
Dostları ilə paylaş: