Isxakov S. A. Musulmon huquqi: IIV oliy ta’lim muassasalari uchun darslik / S. A. Isxakov, A. R. Raxmanov
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Hukm chiqarish bilan fatvo shar’iy xabarni bildirish bir-biriga
o‘xshab ketsa ham, quyidagi farqlar mavjud. Fatvo uni talab qilganlar yoki talab qilmaganlarga umumiy bajarilishi shart bo‘lgan shar’iy qarordir. Qozining qarori esa muayyan masala yuzasidan chiqqan bo‘lsa, o‘sha voqea ishtirokchilariga tegishli, xolos. Fatvoga amal qilishda uni so‘rovchilar mazkur javob shar’iy dalilga yaqin bo‘lsa, e’tiborga oladilar, agar shar’iy hujjatlarga muvofiq kelmasa, amal qilmaydilar. Muftiy o‘z qarorini fatvo talabgorlarining birortasiga ham zo‘rlab o‘tkaza olmaydi. Qozining esa majburlov apparati mavjud. Fatvo fiqhning barcha sohalarida majburiy sanaladi, ya’ni ibodat, muomalot, jinoyat va jazo – farqi yo‘q. Ammo qozining qarori ibodatga taalluqli bo‘lmaydi. Qozi namozning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi haqida qaror chiqara olmaydi. Bir mazhabning fatvosini boshqa mazhab qabul qilmasligi mumkin. Chunki fiqhiy mazhablar ba’zi masalalarda o‘z dalillari bilan boshqa mazhabning fatvolarini rad qilishlari mumkin. Biroq biror qozining chiqargan qarorini boshqa qozi bekor qila olmaydi. Misol uchun, bir qozi «taloq tushgan» desa, o‘sha hukm o‘z kuchida qoladi. Ulamolarning fikriga ko‘ra, fatvo erkakdan ham, ayoldan ham, ozod quldan ham sodir bo‘ladi. Ammo qozi masalasida ozod, erkak odam bo‘lishi shart qilib qo‘yilgan. Islom sud huquqining asosiy manbai Qur’oni karim, sunna va ijmo hisoblanadi. Sud huquqiga taalluqli oyatlar Qur’on karim «Baqara» surasining 213, «Hadid» surasining 25, «Niso» surasining 58, 65, 105, «Moida» surasining 44, 45, 47, 49, 250, «A’nom» surasining 82, «Ahzob» surasining 36, «Nur» surasining 48, 51-oyatlari hisoblanadi. Sunnatdan keltirilgan dalillar. Imom Buxoriyning hadislar to‘pla- mida quyidagi hadis bor: «Amr ibn Os Muhammaddan rivoyat qiladilar: Muhammad dedilar: «Qachon hakim ijtihod qilib (ya’ni hukm chiqarishda), to‘g‘ri hukm chiqarsa, unga ikkita ajr bor, agar ijtihod qilib xatoga yo‘l qo‘ysa, unga bitta ajr bor». Umuman, Abu Dovud, ibn Mojja, imom Termiziy kabilarning hadis to‘plamlarida mazkur mavzuga dalolat qiluvchi 50 ga yaqin hadislar mavjud. 145 Ijmoga ko‘ra dalil. Islom olimlari sahobalar davridan tortib, to shu kungacha qazoning hukm jihatdan ham, taqlid jihatdan ham qonuniyligiga ijmo qilganlar 1 . Muhammad ibn Abdulloh (payg‘ambarimiz) Madinaga hijrat qilganidan so‘ng, u yerda islom jamoasiga (ummaga) asos soldi. Keyinchalik uning mazkur jamoa a’zolariga diniy-huquqiy masalalar yuzasidan ko‘rsatmalar bergani, nizoli masalalarda hakamlik qilgani tarix kitoblarida bayon qilingan. Islom tarixida birinchi qozi, albatta Muham- mad (s.a.v.) hisoblanib, hayotlik vaqtida bir qancha ishlar yuzasidan qozilik qilgani, sud jarayonida ishtirok etib, ayblanuvchilarning iqrorlariga o‘zlari shohid bo‘lgani manbalarda bayon qilingan. Payg‘ambar vafotidan so‘ng, bu vazifani davlat boshliqlari – Xulafoi roshidinlar amalga oshirganlari. Hazrati Umar ibn Hattob Madina, Basra, Kufa shaharlarining dastlabki qozilarni tayinlagan. Shundan keyin qozilar yirik shaharlar va viloyatlarda, harbiy yurishlar vaqtida esa qo‘shinlarda ham tayinlana boshlagan. Ummaviylar xalifaligi davrida bosh sudya bu xalifa hisoblangan. Xalifa olim, faqih musulmonlar ichidan tanlab olib, qozilik lavozimiga qo‘ygan. Islom mamlakatlarida sudning uchta turi mavjud edi: a) mazolim sudlar, ya’ni joylarda xalifaning buyrug‘iga ko‘ra tashkil etiladigan sudlar; b) musulmon normalari bo‘yicha tashkil etilgan oddiy sud; d) zimmiylik sudlari. Musulmon bo‘lmagan fuqarolarning ishlari bilan shug‘ullanuvchi davlat sudlari. Abbosiylar xalifaligi davrida davlat sud organlarida bir qancha o‘zgarishlar qilingan. Fuqarolik ishlari bilan shug‘ullanuvchi sud jinoyat sudidan ajratilgan. Eng yuqori sud – Devon un-nasr-al mazolim (ya’ni mazlumlarga yordam beruvchi vazirlik, sud), deb nomlangan. Sudning raisi xalifa yoki adliya vaziri bo‘lgan. Mazlumlar sudining raisi barcha sudlar ustidan nazorat olib borgan. Zarurat tug‘ilganda, xalifa tomonidan favqulodda sud (oliy sud) chaqirtirilishi ham mumkin bo‘lgan. Mazkur sud tarkibiga xalifa, (bosh sudya) kotib, bosh qozi va faqihlar kiritilgan. Oliy sudning qarorlari qatyiy bo‘lib, shikoyatga yo‘l qo‘yilmagan. Barcha viloyat sudlari bosh qoziga hisobot topshirganlar. O‘z davrida Abu Yusuf ham bosh qozi lavozimida faoliyat ko‘rsatgan. Ko‘pchilik olimlar Abu Yusufning «Xiroj» nomli qo‘llanmasini butun imperiya hududida yagona qo‘llanma sifatida tarqatilganini va u birinchi manbaligini e’tirof etganlar. 1 Ԕɚɪɚɧɝ: ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ ɆȾȺ, Ɋ-38-ɠɚɦԑɚɪɦɚ, 1-ɪʆɣɯɚɬ, 46-ɢɲ, 97-ɜɚɪɚԕ. 146 Dastlab qozi mayda xizmatchi bo‘lib, hokim unga sudlov majburiyatlarini bajarishni buyurardi. Ma’lumki, jinoyat yoki ma’muriy sudlar amaliy zarurat, ya’ni xalifalarning dunyoviy (diniy emas) hokimiyatlari yo‘qolayotgan shart-sharoitlar ta’sirida shakllangan. Fuqarolik ishlariga oid vazifalar musulmon bo‘lmaganlar (yahudiylar va xristianlar)ga ham topshirilishi mumkin bo‘lgan, qozilik vazifasini faqat musulmonlargina bajargan. Boshqa din vakillari uchun maxsus sud muassasalari bo‘lgan. Ammo ular o‘z nizo va tortishuvlarini musulmon qozisining hukmiga havola qilishlari zarur bo‘lgan. Qozining mahka- masida qozilar kengashi (mashura) faoliyat ko‘rsatgan. Idoraning asosiy vazifasi maslahat berish bo‘lgan, muhokamada qatnashmaydigan, biroq rasmiy shohidlik vazifasini bajarib, sud jarayoni amalga oshganini tasdiqlaydigan, notariusga o‘xshash ikki adul – uning ijrosini ta’min- lagan. Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|