Isxakov S. A. Musulmon huquqi: IIV oliy ta’lim muassasalari uchun darslik / S. A. Isxakov, A. R. Raxmanov
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ISLOMNING KELIB CHIQISHI VA MARKAZIY OSIYODA MUSULMON HUQUQI 2.1. Islom va musulmon jamoasining vujudga kelishi
|
Savol va topshiriqlar
1. Musulmon huquqining yuridik fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligini tushuntiring. 2. Ichki ishlar idoralari xodimlarining musulmon huquqi sohasidagi bilimlarining amaliy ahamiyati qanday? 3. Markaziy Osiyolik alloma ajdodlarimizning musulmon huquqiy tizimini shakllantirishdagi hissalari haqida nimalarni bilasiz? 4. Musulmon huquqi O‘zbekiston Respublikasi huquqiy merosining ajralmas bo‘lagi ekanligini tushuntiring. 17 2-BOB. ISLOMNING KELIB CHIQISHI VA MARKAZIY OSIYODA MUSULMON HUQUQI 2.1. Islom va musulmon jamoasining vujudga kelishi Musulmon huquqi islom dinining ajralmas qismidir. Ushbu din tamoyillariga asoslangan musulmon huquqi Arab xalifaligida VII–XIII asrlarda vujudga keldi. Islom diniga e’tiqod qiluvchilar uning yo‘l-yo‘riqlariga amal qila- dilar, musulmon huquqiga bo‘ysunadilar. Islom tarixida islom huquqiga ko‘ra, faqat musulmonlar to‘laqonli fuqarolik huquqi maqomidan foydalanganlar. Nasroniylik yoki o‘zga dinlarga e’tiqod qiluvchilar uchun musulmon huquqining normalari ular jinoyat sodir etgan yoki musulmonlar bilan oldi-sotdi bitimlari tuzilgan holatlardagina qo‘llangan. Islom ta’limotiga ko‘ra, Alloh taolo Muhammad ibn Abdullohni o‘zining elchisi, ya’ni payg‘ambari deb tanlagan va Jabroil farishta orqali Qur’onni nozil qilgan. Qur’on va unga asoslangan musulmon qonunchiligi dunyodagi turli xalqlarni jo‘g‘rofiy va etnografik jihatdan ikki guruhga: musulmonlar va nomusulmonlarga ajratadi. Musulmon huquqi normalari musulmon jamoasining ham diniy, ham huquqiy jihat- dan mazmunan farqli, lekin o‘zaro mushtarak bo‘lgan ijtimoiy, hujjatli oilaviy va shaxsiy tomonlarini mutanosiblashtirgan. V–VII asrlarda Arabiston aholisining asosiy tarixiy harakatdagilari g‘arbiy, markaziy va sharqiy viloyatlarda yashovchi arablar edi. Janubiy Arabiston aholisi dehqonchilik va hunarmandchilikda yuksak rivojla- nishga erishib, o‘ziga xos madaniyatini bunyod etgan bo‘lsa-da, mazkur davrda inqiroz va tanazzulga yuz tutgan edi. Arablar jo‘g‘rofiy mavqei va turmush tarzlariga ko‘ra ko‘chmanchi (badaviy)lar va o‘troq aholidan iborat. Ular o‘rtasidagi siyosiy muno- sabatlar rivojlangan, hokimiyat uchun o‘zaro kurash vaqti-vaqti bilan qonli to‘qnashuvlargacha borib yetar edi. Bu jo‘g‘rofiy va etnografik mansublik, bog‘liqlikni istisno etar, bu kurashlar tufayli nafaqat katta qabilalar, balki ayrim yirik guruhlar ham har xil mintaqalarga bo‘linib ketgan edi. O‘sha davrlarda qabilaviy qonunlar bilan birga, ibtidoiy qabilaviy dinlar ham katta mavqega ega edi. Badaviylar asosan ko‘p xudolik edilar. Ularning uncha ko‘p bo‘lmagan qismi nasroniy yoki yahudiy dinida bo‘lganlar. Har qabilaning tepasida rahbari sifatida saylab qo‘yilgan dohiy – sayid turar, u aksariyat boy urug‘ning vakili bo‘lardi. Arablarda yozuv uncha keng tarqalmaganligi tufayli huquqiy normalarni kelgusi avlodga yetkazishning birdan-bir shakli sifatida 18 rivoyatdan foydalanilar edi. Shimoliy va Markaziy Arabistonda yashovchi arablarning urf-odatlari asosan ko‘chmanchi qabilalar, ularning ittifoqlari va ayrim qabilalarda saqlanib kelayotgan an’analar hisoblangan. Bu davrda arablarda chorvachilik va dehqonchilik yaxshi rivojlangani tufayli qabila tuzumi yemirildi. Ko‘chmanchi arablardagi urfga ko‘ra, mol boqiladigan o‘tloqlar va suv chashmalari jamoaning mulki sanalardi. O‘troq arablarda VII asrda haydaladigan yerlar va suv manbalariga nisbatan xususiy mulk paydo bo‘ldi. Ko‘chmanchi va o‘troq yashaydigan arablarning xususiy mulkiga qullar ham kirardi. Urf-odatga ko‘ra, ular harbiy o‘ljani egallash, xiroj olish, merosga ega bo‘lish, shartnomalar tuzish orqali mulkiy huquqqa ega bo‘lar edilar. Arablarning urf-odatlarini majburiyatli munosabatlar muvofiqlashtirar edi. Shartnoma turlaridan homiylik to‘g‘risidagi shartnoma ahamiyatga ega bo‘lib, u ayrim shaxslar, qabilalar va ittifoqlar o‘rtasida tuzilar edi. Makka va Madinaning dehqonchilik va savdo bilan shug‘ullanuvchi aholisi o‘rtasida ayirbosh- lash, oldi-sotdi, qarz berish, chorakorlik kabi shartnomalar keng qo‘lla- nilgan. Shartnomalar og‘zaki, tantanali qasam shakllarida tuzilar, bu esa bitimning buzilmasligiga kafolat bo‘lar, uni buzgan odam esa jazoga mahkum etilardi. Arablarda nikoh islomgacha bo‘lgan davrlarda monogamiya tamoyiliga asoslangan 1 . Johiliyat davrida nikohning bir nechta turlari mavjud bo‘lib, ular aslida inson tabiatiga zidligi tufayli keyinchalik islom ularning barchasini bekor etib, faqat doimiy nikohni joriy qildi. Arab oilasi patriarxal asosda qurilar, bu oilada otaning ustunligini belgilar edi. Ajralishlar cheksiz bo‘lib, erkakning tashabbusi bilan amalga oshirilgan. Ajralgan qalliq sepi va xotinlik huquqlaridan mahrum etilgan. Qadimiy arab odatiga ko‘ra, merosxo‘r nayza ishlatishga, o‘z mulkini qo‘lga kiritish va himoya qilishga qodir bo‘lishi shart edi. Islomgacha arablarning huquqiy amaliyotida shartnoma va qasamga ko‘ra, merosxo‘rlik qilish ham urf edi. VI asr oxirlariga kelib, merosxo‘rlar safiga qizlar va ayollar ham qo‘shildi. Islomgacha yashagan arablarda eng yomon huquqbuzarlik – jamoa an’analarini buzish hisoblangan, buni sodir etgan aybdor urug‘ va qabiladan haydalgan. Shaxsga qarshi jinoyatlar ham juda ko‘p sodir etilgan. Jinoyat uchun jazo talion tamoyiliga asoslanib, ya’ni «tanga jon, qonga qon» shaklida amalga oshirilgan. Eng og‘ir jinoyat odam o‘ldirish 1 Ԕɚɪɚɧɝ: ɀʆɡɠɨɧɢɣ Ⱥ.ɒ. ɂɫɥɨɦ ԟɭԕɭԕɲɭɧɨɫɥɢɝɢ. – Ɍ.,2002. – Ȼ. 16.; Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|