1. Fonetik normalar. Ədəbi dilin səs sistemi də müəyyən normalar əsasında tənzimlənir. Səslərin sözlərdə müəyyən düzülüş forması və ünsıyyətdə məqbul sayılan fonetik dəyişmələrə uyğun variantları və ənənəvi deyiliş forması norma kimi qəbul olunur. Məsələn, dilimizin ahəng qanununa görə şəkilçilər sözlərin son hecasının ahənginə uyğun olaraq onlara qoşulurlar. Əgər binalar, anam, almaq, qəlmək kimi sözlərdə şəkilçilər binalər, anəm. almək, qəlmax kimi işlədilirsə, bu, fonetik normaya görə qüsur sayılır. Başqa bir misal: dilimizdə şəkilçi tərkibində e, o, ö saitiləri işlənmir. Yerli dialektdə sözlər aton, nənön, qəler, alacek kimi işlədilirsə, deməli, burada da fonetik norma pozulmuş olur. Azərbaycan dilinə məxsus sözlərdə vurğu, əsasən, sözün son hecası üzərinə düşür. Bəzilərinin danışığında sözlər o'xu, da'ha, ba'sla kimi ifadə olunur.
2. Leksik normalar. sözlərin incəlik, zəriflik, rəvanlıq cəhətdən daha geniş işlənməsi, mənasının asan dərk olunması və s. baxımından müəyyənləş-dirilməsi və ədəbi dilə gətirilməsinə xidmət edir. Bu normalara görə sözlərin ədəbi dildə işlənməsi aşağıdakı hallarda məqbul sayılmır:
sözlərin yerli şivə və dialektlərdə işlənən və ümumiyyət tərifindən az anlaşılan variantları: məs: cəviz (qoz), sərək (ağılsız), soruq (döşək ağı), qəlbi (hündür), timo (zökəm) və s.
köhnəlmiş, ünsiyyətə az işlənən sözlər. Bura tarixizmlər və arxaizmlər daxildir. Məsələn, çuxa, əba, xış, badya, kəndxuda, suç, cuvar (su cuvarı) və s.
loru sözlər və ifadələr. Məsələn, zırpı (böyük), lələş. qağa, fısqırıq, dürtmək, anqırmaq, bağırmaq, mıxlamaq və s.
şəkilçi artırmaqla yaranan sözlər: Məsələn, sakitçilik, qaçqınçılıq, piyadaçı, aşağılaşdırmaq, sorqulanmaq və s.
5) sözlərin yerində işlənilməməsi. Məsələn: Azərbaycan xalqı yaxsı yaşamağa məhkumdur. (layiqdir evəzinə); Biz bunlara müdaxilə qöstərməyə (etməyə əvəzinə) çalışdıq; və s.
Dostları ilə paylaş: |
