İxtisas: Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimliyi Kurs: I fənn: Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya Mövzu: Ədəbi dilin normaları

6) söyüş xarakterli sözlər, ifadələr.
Qrammatik normalar dilin qrammatik quruluşunun nitq prosesində fəaliyyətini nizamlayır. Bu normalara dilin öz təbiəti, qanunauyğunluğu, dildə axıcılıq, rəvanlıq, ardıcıllıq və s. tələblərin gözlənilməsi baxımından məqbul sayılan əlaqə formaları, şəkilçilərin ardıcıllığı, sözlərin sıralanması, qrammatik kateqoriyaların işlənməsi və s. ile bağlı qaydalar daxildir. Qrammatik normalara dair aşağıdakılan misal göstərək. Məs.: söz kökündən sonra əvvəlcə sözdüzəldici (söz yaradan), sonra isə sözdəyişdirici şəkilçi işlənir. Məs.: arı-cı-lıq-dan, sənət-ci-lər və s;
Nitq kommunıkasiyasında sözlər müəyyən düzümə, düzülüş qaydasına malik olur mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonunda, təyin isim və isimlə ifadə olunan üzvdən əvvəl, tamamlıq ismi və feil xəbərin, zərflik xəbər, xəbər qrupunun əvvəlində işlənir.
Bir qrammatik qaydaya görə cümlədə və ya abzasın əvvəlində işlənilən isimlər sonra gələn cümlədə (eləcə də abzasda) şəxs əvəzlikləri və ya münasib sözlərlə, ifadələrlə əvəz olunmalıdır. Bu eyni söz və ya ifadənin təkrarını aradan qaldırmaqla nitqin ahəngdarlığını təmin edir. Amma bu qaydaya həmişə əməl olunmur. Məsələn, M.M.Nəvvabın pedaqoji görüşləri ilə bağlı yazılmış avtoreferatda yanaşı gələn iki səhtfədəki on beş abzasın hamısı «M.M.Nəvvab» sözü ilə başlanır. Belə hal, şübhəsiz ki, yazılı nitq üçün qüsur sayılır.
Yazılı nitq. Orfoqrafiya normaları. Durğu işarələri.
Nitq mədəniyyətindən söhbət gedəndə, adətən, onun şifahi forması nəzərdə tutulur, yazılı nitq bu anlayışa daxil edilmir. Əslində isə nitq mədəniyyəti problemlərini nitqin səlis qurulması, dil vahidlərinin məqsədəuyğun, dəqiq, ahəngdar, aydın, məzmunlu və lakonik ifadə edilməsi və digər bu kimi məsələlərlə məhdudlaşdırmaq düzgün olmazdı. Nitq mədəniyyəti problemi bunlaria yanaşı, dilin əyani, konkret ifadə vasitəsi olan yazı ilə də son dərəcədə bağlıdır. Dil sisteminin həm şifahi, həm də yazılı formalarında ədəbi dil yeni orfoqrafıya lüğətində öz əksini tapmışdır. Şübhəsiz, dil daimi inkişaf edir, onda yeni sözlər yaranır və ünsiyyət prosesində istifadə olunur. Bu sözlərin də tərtib olunacaq növbəti lüğətə salınması zəruri hesab edilir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, ümummilli liderimiz Heydər ƏIiyevin 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərmanı ilə qüvvəyə minmiş «Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu»nun 13-cü maddəsinin 2-ci bəndində yazılır: «Müvafiq icra hakimiyyəti orqanı 5 ildə bir dəfədən az olmayaraq yazı dili normalarını təsdiq edən lüğətin (orfoqrafiya lüğətinin) nəşr olunmasını təmin edir».
Dilimizin tətbiqi dairəsinin günü-gündən genişləndiyi indiki zamanda hər an yeni orfoqrafik qaydaların təsdiqi, ona müvafiq təkmil lüğətin, dilə hər gündə yaranan və kənardan daxil olan söz və ifadələrin yazılışını göstərən yeni sorğu kitabları «Yeni sözlərin orfoqrafiya iüğəti», «Necə yazılmalıdır?», «Bitişik, yoxsa ayrı?», «Biz düzmü yazırıq?», «Orfoqrafiyamızda mübahisəli məsələlər» və s. başlıqlar altında nəşr olunub istifadəyə verilməlidir. Belə vəsaitlər orfoqrafiyadakı dəyişiklikləri, yenilikləri perativ şəkildə diqqətə çatdırmaq, göstərmək baxımından əhəmiyyətli və vacib sayılmalıdır.
Orfoqrafiya qaydaları tərtib olunarkən üç prinsip əsas götürülür: fonetik, morfoloji və tarixi-ənənəvi prinsip.