İXTİsasa giRİŞ
Neft quyularının qazılması
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5. Neft quyularının qazılması
Təqribən yüz il bundan əvvəl texnika hələ çox ibtidai olduğundan neft quyularını bel ilə qazırdılar. Quyuların dərinliyi o zamanlar 60 metrədək olurdu. Fəhlənin quyunun içərisinə düşüb torpağı bel ilə qazması çox təhlükəli bir iş idi. Hər an neft qazı ilə zəhərlənmək və ya uçulan quyunun torpağı altında qalıb həlak olmaq təhlükəsi var idi. Odur ki, qazmaçı fəhlənin quyunun içinə düşüb işləmədən quyu qazılması çox əhəmiyyətli bir məsələ idi. Bu məsələ ilk dəfə Rusiyada həll olundu. 1848-ci ildə rus mühəndisi F. A. Semyono- vun təklifi ilə dünyada ilk dəfə olaraq Bibi-heybətdə neft quyusu qazıldı. İkinci neft quyusu isə 1855-ci ildə Uxta çayının sahilində Sidorov tərəfindən qazılmışdır. Tarixi saxtalaşdıran amerikalıların mexaniki üsulla ilk dəfə neft quyusunun 1859-cu ildə polkovnik Drek tərəfindən qazıldığı haqqındakı iddiaları başdan-ayağa yalandır, çünki hələ ondan 11 il əvvəl vətənimizdə mexaniki üsulla neft quyusu qazılmışdır. Bu quyular ən sadə bir üsul ilə qazılmışdı. Fəhlə mancanağa bağlanıb ipdən asılmış baltanı yuxarı qaldırıb qüvvətlə aşağı vururdu. Bu zaman balta süxuru dağıdır və quyu dərinləşirdi. Belə qazmaya vurma üsulu ilə qazma deyilirdi. Vurma üsulu ilə qazma baha başa gəlir və quyu çox gec qazılırdı. Məsələn, Azərbaycan neft sənayesi milliləşdirilənədək, yəni 1920-ci ilədək, 800–900 m dərinliyində olan bir quyu 2–3 il ərzində qazılırdı və hər bir metr qazmaya 450–550 kiloqram met- al sərf olunurdu. Hazırda fırlanma üsulu ilə qazanda belə quyu «dayaz» quyu hesab olunur və onu 5–6 gündə qazıb qurtarırlar. 75 IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat Qazmanın hər bir metrinə isə cəmisi 50–60 kiloqram metal işlənir. Vətənimizdə fırlanma üsulu ilə ilk neft quyusu 1911-ci ildə Bakıda (Suraxanıda) qazılmışdır. Bu üsulla quyu qazılarkən balta qazma borularının aşağı ucuna bərkidilir. Boruların yuxarı hissəsinə isə en kəsiyi kvadrat şəklində olan və kvadrat adlanan bir boru parçası geydirilir. Kvadrat boru isə dairəvi fırladıcı stolun (rotorun) ortasından keçir. Mühərrik ro- toru fırlatdıqda kvadrat və ona geydirilmiş qazma boruları kəməri quyunun içərisində fırladır. Qazma borularının fırlanması bal- taya keçir və balta süxurları kəsib doğramağa başlayır. Doğranmış süxurları quyudan kənara çıxarmaq üçün quyuya nasos vasitəsilə arası kəsilmədən gil məhlulu vurulur. Bu məhlul qazma boruları kəmərinin içi ilə quyunun dibinə çataraq qazılmış materialı özü ilə yer səthinə çıxarır və qızmış baltanı soyudur. Bundan əlavə gil məhlulu quyunun divarlarını suvayaraq onu uçulub tökülməyə qoymur. Quyu qazımağın bu üsuluna fırlanma üsulu ilə qazma da deyilir. 1923-cü ildən etibarən fırlanma üsulu ilə qazma geniş tətbiq olunmağa başlayır. Abşeron yarımadasında vurma üsulu ilə axırıncı neft quyusu 1929-cu ildə qazılmış, 1930-cu ildə isə vətənimizdə vurma üsulu ilə neft quyusu qazılması demək olar ki, tamamilə ləğv edilmişdir. Fırlanma üsulu ilə qazmanın vurma üsulu ilə qazmadan xey- li əlverişli olmasına baxmayaraq onun da bir çox mənfi cəhətləri vardır. Fırlanma üsulu ilə qazmanın ən böyük nöqsanı çox uzun qazma kəmərlərini fırlamasıdır. Bu cəhət xüsusilə 3–4 km və daha çox dərinlikdə qazılan neft quyularında özünü daha aydın göstərir. Məsələn, dərin quyu qazılarkən quyunun dibindəki kiçik bir baltanın fırlanması üçün uzunluğu 3–4 min metr və ağırlığı 150– 200 ton olan qazma kəməri fırladılmalıdır. Kəmərin fırlanmasına isə qazmaya sərf olunan bütün enerjinin 60–70%-i gedir. Bu hədər yerə, sərf olunan bir enerjidir, çünki quyunu qazmaq üçün ancaq kəmərin aşağısında olan baltanı fırlatmaq lazımdır. Bundan əlavə qazma kəməri quyunun divarına sürtülüb yeyilir və tez işdən çıxaraq yararsız hala düşür. Fırlanma zamanı çox vaxt borular bir- birinə bağlanan yerdə yivdən sınır və başqa qəzalar törəyir. Buna görə də mühəndislər elə bir fırlanma üsulu axtarırdılar ki, onda qazma kəməri sakit dayansın, yalnız balta fırlansın. Bu məsələni 1922-ci ildə Sovet mühəndisi M. A. Kapelyuşnikov həll etdi. O qazma kəmərinin aşağısına baltanı fırladan turbin mühərriki yerləşdirdi və onunla baltanı birləşdirdi. Qazma boruları vasitəsilə yüksək təzyiq altında vurulan gil məhlulu turbini işlədir, o da öz növbəsində baltanı fırladır. Bu üsula turbin qazması adı verilmişdir. Dünyada ilk dəfə turbin üsulu ilə neft quyusu 1924-cü ildə Bakıda (Suraxanıda) qazılmışdır. Sonralar M.A. Kapelyuşnikovun üsulu sovet mühəndisləri P.P. 76 IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat Şumilov, Ə.İ. Tağıyev və başqaları tərəfindən mükəmməlləşdirildi. Onlar birpilləli turbini çoxpilləli turbin ilə əvəz etdilər. Hazırda turbin qazması təcrübədə geniş inkişaf tapmışdır. Sovet mühəndisləri Ostrovski və Aleksandrov baltanı quyunun dibində fırlatmaq üçün turbin mühərrikinin yerinə xüsusi elektrik mühərriki qoymağı təklif etdilər. Bu üsulla indi «elektrobur» üsulu deyilir. «Elektrobur» üsulu ilə dünyada birinci neft quyusu 1941- ci ildə Azərneft birliyinin «Əzizbəyovneft» trestində qazılmışdır. Hazırda bu üsul təkmilləşdirilir. Bəzi hallarda şaquli quyu əvəzinə maili quyu qazmaq lazım gəlir. Neft layları yaşayış binaları və ya sənaye müəssisələrinin bataqlıq, göl və çayların altında olanda neftçilər maili istiqamətli quyu qazırlar. Maili qazma dəniz neft yataqlarında çox geniş tətbiq edilir. Hazırda maili quyularla bir neçə min metr uzaqlaşma əldə edilir ki, bu da neft qazılmasında böyük əhəmiyyətə malikdir. Xəzər dənizinin suları altında çoxlu neft yataqları vardır. Tar- ixi sənədlərdən bizə məlum olur ki, dünyada ilk dəfə hələ XIX əsrin başlanğıcında Qasımbəy adlı bir bakılı dəniz dibindən neft çıxarırmış. O, sahildən 9 və 15 sajen məsafədə iki quyu qazmış və bu quyuları kip bərkidilmiş taxta lövhələrlə sudan ayırmışdı. Qasımbəy gündə 3–4 vedrə neft çıxardırmış. Ancaq 1825-ci ildə dəniz tufanı bu quyuları dağıtmışdı. Müharibədən sonrakı illərdə dəniz qazması çox böyük sürətlə artıb, yüksək texniki tərəqqiyə çatmışdır. İndi sovet adamları sahildən 10 km-lərlə uzaqdan coşqun dənizin qoynunda dərin quy- ular qazıb min tonlarla duru yanacaq çıxarırlar. Neft layı deşilib əvvəlcədən müəyyən edilmiş dərinliyə çatdırıldıqdan sonra qazma işi dayandırılır və quyunun divarlarını bərkitmək üçün quyuya axırıncı qoruyucu boru kəməri buraxılır. Bu kəmər quyunun dibinədək gedir. Bunlara istismar kəməri dey- ilir. Qoruyucu borular quyunun divarlarını örtür, onları uçub dağılmağa qoymur. Lakin qoruyucu kəmərin arxasında su layları olduqda su quyunun divarları ilə qoruyucu kəmər arasındakı fazadan keçərək neft laylarını basacaqdır. Suyun qabağını kəsmək üçün quyunun divarı ilə qoruyucu boruların xarici səthi arasındakı halqavarı fəzaya sement məhlulu vurulur. Bu əməliyyata quyu- nun sementlənməsi deyilir. Quyuları sementləmək üçün xüsusi avtomobildə qurulmuş yüksək təzyiq yaradan nasosdan istifadə edilir. Quyuya tələb olunan qədər sement məhlulu vurduqdan sonra onu kip bağlayırlar. Sement bərkiyəndən sonra istismar kəmərinin kipliyini yoxlayırlar. İstismar kəməri özündən su buraxmamalıdır. Bundan sonra quyudakı gil məhlulunu su ilə əvəz edirlər. Bu əməliyyatdan sonra quyu istismara hazırdır. Onu işə salmaq olar. 77 IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat Yüklə 0,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|