İXTİsasa giRİŞ
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8. Neftin emali
Müasir dövrdə neftdən yataqdan hasil olunduğu şəkildə istifadə edilmir. Neft emal prosesində ondan xalq təsərrüfatının demək olar ki, bütün sahələrində istifadə edilən müxtəlif yanacaq və sürtkü yağları və s. qiymətli məhsullar alındıqda faydalı qazıntı kimi daha çox qiymətləndirilir. Bəs xam neftdən benzin, kerosin, liqroin və s. necə alınır? Bu suala cavab verməzdən əvvəl neftin tərkibi ilə tanış olmaq lazımdır. Neftin tərkibi Neft əsas etibarilə karbon və hidrogenin müxtəlif kimyəvi birləşmələrindən ibarətdir. Neftin tərkibində 84–87% karbon, 4–15% hidrogen, 3–4% oksigen, kükürd, azot və s. vardır. Neftin tərkibində olan karbon və hidrogen atomlarının kimyəvi birləşməsi nəticəsində əmələ gələn maddələrə karbohidrogenlər deyilir. Atomların birləşməsindən molekul əmələ gəlir. Karbon və hi- drogen atomlarının miqdarından və molekul daxilində onların yerləşmə qaydasından asılı olaraq karbohidrogenlər müxtəlif 83 IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat xassələrə malik olur. Hər bir maddənin atomu başqa maddənin atomu ilə ancaq müəyyən nisbətdə birləşə bilər. Məsələn, hidrogen atomu ancaq bir atomla, karbon atomu isə dörd hidrogen atomu ilə birləşə bilər. Deməli, hidrogen atomu ancaq bir rabitə, karbon atomu isə dörd rabitə yarada bilər. Bir karbon atomu ilə dörd hidrogen atomu birləşərək metan qazını əmələ gətirir. Yanacaq kimi istifadə olunan təbii qazın çox hissəsini metan qazı təşkil edir. Metanın kimyəvi formulu CH 4 -dür. Metandan sonra, molekulunda iki karbon atomu olan etan – C 2 H 6 , molekulunda üç karbon atomu olan propan – C 3 H 8 və bu qayda ilə butan – C 4 H 10 , pentan – C 5 H 12 , heksan – C 6 H 14 , heptan – C 7 H 16 , oktan – C 8 H 18 və s. alınır. Bu birləşmələrin ümumi kimyəvi formulu C n H 2n+2 olub parafin, alifatik və ya metan sıralı doymuş karbohidrogenlər adlanır. Karbohidrogenlərin molekullarında karbon atomları bir-birilə birləşərək zəncir əmələ gətirir. Bu zəncirlər düz və şaxəli ola bilər. Eyni miqdarda karbon və hi- drogen atomlarının düz və ya şaxəli zəncirşəkilli olmasından asılı olaraq əmələ gələn maddələrin xassələri də müxtəlif olur. Molekuldakı karbon atomlarından təşkil olunmuş zəncirləri düz olan maddəyə – normal karbohidrogen birləşmə, şaxəli old- uqda isə – izobirləşmə deyilir. Molekullarında bir, iki, üç və dörd karbon atomu olan alifatik karbohidrogenlər adi şəraitdə qaz halında olur. Neftlə birlikdə çıxarılan qazlar həmin bu karbohidrogenlərdən ibarətdir. Yuxarıda göstərilən birləşmələrdə karbon atomları bir-birilə bir rabitə ilə əlaqədardır. Lakin karbohidrogenlərin böyük bir qrupun- da karbon atomları bir-birilə iki və üç kimyəvi rabitə ilə birləşir. Bu karbohidrogenlərə «doymamış» karbohidrogenlər və ya olefinlər deyilir. Karbon atomları arasındakı rabitələrdən biri müvafiq şəraitdə başqa bir atomla birləşmək üçün sərbəst olduğundan bunlar doymamış karbohidrogenlər adlanır. Bu halda cüt rabitə iki tək rabitəyə ayrılır. Məsələn, etilenin molekulu nisbətən zəif rabitə vasitəsilə bir hidrogen molekulu ilə birləşərək etan əmələ gətirir. Sərbəst rabitə «doymamış» karbohidrogenlərə başqa atom- larla birləşmək üçün yüksək kimyəvi aktivlik verir. Odur ki, bu birləşmələr müxtəlnf maddələrlə asanlıqla reaksiyaya girir. Karbohidrogenlərin başqa əhəmiyyətli bir qrupuna aroma- tik karbohidrogenlər deyilir. Bu birləşmələrin molekulları qapalı struktur təşkil edərək altı karbon atomundan ibarətdir. Bu struk- turda karbon atomları növbə ilə tək və cüt rabitələrlə birləşmişdir. Aromatik karbohidrogenlərin ən sadə quruluşa malik olan nümayəndəsi benzoldur. Benzolun molekulunun hidrogenlərini başqa qruplarla əvəz etməklə yüzlərlə benzol törəmələri almaq olar. Buna misal olaraq toluolu göstərmək olar. |