İXTİsasa giRİŞ

Neft çıxarılmasının təkrar üsulları. Dərinlik nasosları ilə də 
quyu sonsuz işlədilə bilməz, çünki quyu işlədikcə neft layının 
təzyiqi o qədər aşağı düşür ki, axırda laydan quyuya olduqca az 
miqdarda neft axır və ya neft axını təmamilə kəsilir. 
Fontan, kompressor və dərinlik nasosu üsulları ilə neft yatağında 
olan neftin təqribən üçdə bir hissəsini çıxarmaq olar. Neftin üçdə iki 
hissəsi isə «enerjisi tükənmiş» neft yataqlarında qalır. Buna səbəb 
nefti quyuya gətirən qaz və ya suyun basqısının olmamasıdır. Əgər 
süni surətdə belə təzyiq yarada bilsək, neft yenə də laydan quyuya 

---

80
IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat 
axmalıdır. Neft yatağında belə süni lay təzyiqi yaratmaqdan indi 
geniş istifadə olunur. Buna təkrar neft çıxarma üsulları deyilir. Bu 
üsullardan biri də neft layına sıxılmış hava və ya qaz vurmaqdır. 
Bir və ya bir neçə quyunu kip bağlayaraq onlara yüksək təzyiqdə 
(50–60 atmosfer) qaz vurmağa başlayırlar. Bu qaz layda qalmış nef-
ti qonşu quyulara sıxışdırır. Bu qayda ilə neftini azaltmış quyuların 
neft hasilatını artırırlar. Qazın əvəzinə laya hava da vurmaq olar. 
Lakin laya hava vurulduqda neft havanın oksigeni ilə oksidləşərək 
ağırlaşır, onun özlülüyü artır və buna görə də onun laydan quy-
uya axması çətinləşir. Layda qalmış neftin çıxarılmasının ən yaxşı 
bir üsulu vardır ki, bu da qaz əvəzinə laya su vurulmasıdır. Suyu 
da qaz kimi xüsusi quyulardan vururlar. Su layda yayılaraq qum 
boşluqlarında qalmış nefti istismar quyularına sıxışdıraraq onu yer 
üzərinə qaldırır. 
Hazırda neft çıxarmanı intensivləşdirmək üçün bir sıra 
mütərəqqi üsullardan (hidravlik yarılma, turşu ilə işləmə və s.) 
geniş istifadə olunur. 
7. Neft və qazın boru kəmərlərilə nəql edilməsi 
Ölkəmizdə ümumi enerji tələbatının 65%-dən çoxu neftin və 
qazın hesabına ödənilir. Neft və qaz hasilatının artması əsasən 
kəşf olunmuş yeni yataqların istifadəyə verilməsilə əlaqədar 
olduğundan yeni yataqlarla mövcud neft-qaz emalı müəssisələri 
arasında məsafənin artması yeni magistral boru kəmərləri sis-
teminin yaradılmasını, mövcud olan nəqletmə sistemlərinin 
məhsuldarlığının və işçi təzyiqinin artmasını tələb edir. Magis-
tral boru kəmərləri sistemləri ölkəmizin bütün iqlim zonalarını, 
daimi donmuş süxurlu rayonlardan tutmuş tropik sahələrə qədər 
əhatə edir. Demək olar ki, neft və qazın hamısı, emal olunan neft 
məhsullarının böyuk əksəriyyəti boru kəmərlərilə nəql edilir. 
1975-ci ildə ölkəmizdə qaz kəmərlərinin ümumi uzunluğu 100 
min km, xam neft və neft məhsulları kəmərlərinin uzunluğu isə 
50 min km idi. Onuncu beşillikdə bu rəqəmlər xeyli artmışdır. 
Hazırda diametri 1000 mm-dən böyük kəmərlər daha çox tətbiq 
edilir. Qaz təchizatında neft və neft məhsullarının magistral 
kəmərlərlə nəqlində texnoloji proseslərin diametri 1000 mm-dən 
böyük kəmərlər daha çox tətbiq edilir. Kompressor stansiyalarının 
gücü 25 min kVt-a çatdırılmışdır. 
Xalq təsərrüfatının neft, neft məhsulları və qazla təmin olunması 
proqramını yerinə yetirmək üçün, neftin nəqli və yığımı onun 
hasilatı və emalı səviyyəsilə uyğun olmalıdır. 
Neftin, neft məhsullarının və qazın nəql edilməsi neft-qaz emalı 
zavodlarının və yığım məntəqələrinin yerləşdirilməsinə bilavasitə 
təsir edir. 
Xam neftin emaledici zavodlara nəql edilməsi onun müxtəlif 

---

81
IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat 
məhsullarının nəqlindən ucuz başa gəldiyi üçün neft-qaz emalı 
müəssisələrinin istehlak mərkəzlərinə yaxın yerləşdirilməsi 
əlverişlidir. 
Neft bazalarının yerinin seçilməsi nəqliyyat xərclərinin əsasını 
təşkil edir. 
Neft məhsullarının nəql edilməsi fasiləsiz, ucuz və minimal itki 
şəraitində olmalıdır. 
Qazın istehsalı və istifadə edilməsi zamandan və mövsümdən 
asılı olaraq dəyişir. Bu şəraitdə xalq təsərrüfatının bütün sahələrinin 
fasiləsiz olaraq qazla təmin olunması mühüm məsələdir. 
Nəqletmə üsulları 
Xam neft, neft məhsulları və qazı üç vasitə ilə: su, dəmir yolu və 
boru kəmərləri ilə nəql edirlər. 
Təbii qazlar ancaq borular vasitəsilə nəql olunur. Alçaq tem-
peraturda (–100°C-dən az) mayeləşdirilmiş halda qazı külli miqd-
arda nəql etmək daha əlverişlidir. Lakin bu məsələnin bir sıra 
texniki cəhətləri həll olunmadığı üçün mayeləşdirilmiş qazın boru 
kəmərlərilə nəql olunması tətbiq olunmur. 
Dəniz və okeanlarla əhatə olunmuş qitələr arasında qazı –160°C-
yə qədər soyudulmuş maye halında nəql etmək uçün gəmilərdən 
istifadə olunur. 
Xam neft, neft məhsulları, maye propan və butan yuxarıda qeyd 
olunmuş hər üç növ nəqliyyat vasitələri ilə nəql edilir. Bu nəqliyyat 
üsullarının hər birinin özünə məxsus xüsusiyyətləri vardır. Su 
nəqliyyatında barj və tankerlərdən istifadə olunur. Su nəqliyyatı 
boru kəməri və dəmir yolu nəqliyyatına nisbətən baha başa gəlir. 
Dəmir yolu ilə neft və neft məhsulları sistern, bunker və yax-
ud yüngül tutumlarla nəql edilir. Boru kəmərləri çoxlu miqdarda 
yanacağın bir tərəfli nəqli üçün istifadə olunur. Başqa vasitələrə 
nisbətən boru kəmərilə nəqletmə bir çox üstünlüklərə malikdir: 
1. Boru kəmərləri ilə çox böyük məsafələrə nəqletmə ən qısa yol-
la olur; 
2. Boru kəməri vasitəsilə fasiləsiz nəql etmək mümkün olduğu 
üçün xüsusi yığım məntəqələrinə ehtiyac olmur; 
3. Başqa üsullara nisbətən boru kəmərlərində məhsul itkisi min-
imum olur; 
4. Boru kəməri ilə nəqletmə prosesinin idarə olunması, 
mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması daha geniş miqyasda 
mümkündür. Bu nəqletmə üsulunun əsas çatışmayan cəhəti çox-
lu metal sərfi, nəqletmə istiqamətinin dəyişdirilməsinin mümkün 
olmamasıdır. 
Bunlardan başqa avtomobil nəqliyyat vasitəsindən də geniş 
istifadə olunur. 
Neft və qazla birlikdə laydan müxtəlif kimyəvi tərkibli lay suları 
çıxarılır. Neftin tərkibində mineral duzlarla zəngin lay sularının 

---

82
IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat 
olması nəqliyyat xərclərini artırmaqla yanaşı neftin emalı pros-
esini mürəkkəbləşdirir və avadanlığın vaxtından əvvəl sıradan 
çıxmasına səbəb olur. 
Neftin yığımı və nəqledilməsi prosesində qiymətli məhsul 
olan yüngül fraksiyaların buxarlanıb itməməsi üçün tədbirlər 
görülməlidir. 
Neftin tərkibində müxtəlif mexaniki qarışıqların (qum və gil 
hissəciklərinin) olması nəqletmə avadanlığı və emal qurğularının 
çirklənməsinə, abraziv yeyilməsinə və xidmət müddətinin 
qısalmasına səbəb olur və s. texnoloji çətinliklər yaradır. 
1 litr havada 0.01 mq H
2
S qazı olduqda zəhərlənmə təhlükəsi 
yaranır. Kükürdlü birləşmələr metalın surətli korroziyasına və 
buraxılan məhsulun keyfiyətinin pisləşməsinə səbəb olur. 
Neft və qazın sudan, mexaniki qarışıqlardan, mineral duzlar 
və s. kimyəvi birləşmələrdən təmizlənməsi prosesinə onların 
hazırlanması deyilir. Neft və qazın hazırlanması prosesi müxtəlif 
üsullarla aparılır. 
Neft və qazın nəql etməyə hazırlanması mürəkkəb proses 
olub bir sıra texnoloji qurğuların nasos, kompressor, nəzarət ölçü 
cihazları, avtomatlaşdırma, tənzimləyici və s. avadanlıqların işi ilə 
əlaqədardır. 
Boruların vaxtaşırı parafin və s. çöküntülərdən təmizlənməsi, 
hermetikliyin yoxlanması və s. profilaktik işlər boru kəmərlərinin 
məhsuldarlığını yüksəldir və xidmət müddətini azaldır.