İXTİsasa giRİŞ

XIII. GƏLƏCƏYİN ENERJİSİ, NEFT VƏ QAZIN 
ƏVƏZLƏYİCİLƏRİ HAQQINDA 
Hazırda sutka ərzində yandırılan daş kömür, neft, təbii qaz və 
s. üzvü mənşəli yanacaqların miqdarı o qədər böyükdür ki, onu 
günəş şüaları vasitəsilə sintez etmək üçün min ildən artıq vaxt 
lazımdır. 
Çoxlu miqdarda bərk, maye və qaz yanacaqlarının istehsalına 
baxmayaraq enerji yenə də çox azdır və ona ehtiyac çoxdur. 
Enerji çətinlikləri insanları yeni dolayı yollar axtarmağa, 
gözlənilməyən yeni, bəzən də az real qərarlar qəbul etməyə, yax-
ud xatirədən silinmiş köhnə və vaxtilə mütərəqqi sayılan ideyalara 
qayıtmağa məcbur edir. 
Elmi şərhçilər və füturoloqlar bir neçə il bundan əvvəl ümum-
dünya yanacaq böhranını müzakirə edərkən bu problemi gələcək 
XXI əsrə aid edirdilər. 
Kəşf olunmuş yanacaq yataqlarının ehtiyatlarının zənginliyi 
bizi hələ uzun illər (bəzən yüz illər) yanacaqla təmin edəcəyi kimi 
mülahizələri artıq özunü doğrultmur. 
Yanacaq mənbələrinin yer səthində qeyri-müntəzəm paylanması 
yanacaq çatışmazlığını artıq indidən biruzə verir. 
Hazırda nəinki neftə, qaza və daş kömürə, hətta torf və şistlərə 
olan münasibət dəyişmişdir. Son zamanlara qədər torfa kənd 
təsərrüfatında tətbiq olunan gübrə kimi baxılırdısa, indi tor-
fla işləyən yanacaq elektrik stansiyaları mövcuddur. Hələlik tor-
fun enerji mənbəyi kimi tətbiqi nisbətən məhduddur. Buna əsas 
səbəb onun tərkibində 90%-ə qədər suyun olmasıdır. Torfu təbii 
şəkildə nəql etmək əlverişli olmadığı üçün onu əvvəlcə qurutmaq 
lazımdır. Buna baxmayaraq torfun yandırılmasında ətraf mühitin 
az çirklənməsi ona yanacaq kimi daş kömürə nisbətən üstünlük 
verir. Torfun maya dəyəri ucuzdur. Bundan əlavə torflu bataqlıqlar 
qurudulduğundan və torf istehsal olunandan sonra bu sahələr 
kənd təsərrüfatı və meşəsalma üçün istifadə oluna bilir. 
Yerin quru sahəsində enerji axtarışları ilə yanaşı insanlar öz 
diqqətini dəniz və okeanlara yenəltmişdir. 
Amerika alimi Uikyat Muton bu yaxınlarda çox orijinal elek-
trik generatoru modeli icad etmişdir. Bu qurğunun turbini okean 
axını ilə hərəkətə gətirilir. Alimin fərziyyəsinə görə belə qurğudan 
alınan elektrik enerjisi istilik və atom elektrik stansiyalarında ist-
ehsal olunan enerjidən azı iki dəfə ucuz olmalıdır. Layihəyə görə 

---

119
XIII. Gələcəyin enerjisi, neft və qazın əvəzləyiciləri haqqında
diametri 170 və uzunluğu 80 metr alüminiumdan hazırlayacaq 
bu qurğu dəniz yollarından kənarda lövbər üzərində qurulacaq 
və 30 ildən artıq işləmə qabiliyyətinə malik olacaqdır. Mürəkkəb 
olmayan bu qurğunun istehsal edəcəyi elektrik enerjisi dənizdibi 
kabellərlə sahilə ötürüləcəkdir. Yaxın zamanlarda 10,7 m dia-
metrli turbini olan belə elektrik stansiyanın tikilməsinə başlanması 
nəzərdə tutulmuşdur. 
Hələ 1904-cü ildə İtaliyanın Lardarello əyalətində vulkan 
buxarlarını elektrik enerjisinə çevirmək təşəbbüsü olmuşdur. 1973-
cü ildən 365 min kilovat gücündə belə elektrik stansiyası orada 
işləməyə başlamışdır. 
Təbii isti lay suyu mənbələrindən istifadə edən geotermal ele-
ktrik stansiyaları Meksika, Yeni Zelandiya, İtaliya, Kaliforniya və 
başqa yerlərdə işləyir. Belə stansiyalar yüksək təzyiqli və 200–
300°C temperaturlu yeraltı su mənbələri olan yerlərdə inşa olunur. 
İslandiyanın paytaxtı Reykyavikdə 100 ildən artıqdır ki, evlərin 
qızdırılmasında qeyzerlərdən istifadə olunur. 
Ölkəmizdə Kamçatka yarımadasında təbii isti su ilə işləyən 
elektrik stansiyası mövcuddur. Kuril adalarında təbii isti su-
lardan qışda kənd təsərrüfatı məhsulları yetişdirmək üçün istilik 
qurğularında istifadə edilir. 
Yer kürəsinin istilik mənbələri həqiqətən çox müxtəlif və qeyri-
məhduddur. 
Bu yaxınlarda alimlər belə bir fərziyyə irəli sürmüşlər ki, yer 
qabığının aşağı təbəqələrində planetimiz yaranan dövrlərdə 
toplanmış nəhəng metan qazı toplusu vardır. Bunu sübut etmək 
üçün yer səthində karbon qazının olması əldə əsas götürülür. Bu 
fərziyyəyə görə belə toplanmış ilkin metan qazı enerji istehsalında 
geniş istifadə oluna bilər. 
Ənənəvi olmayan enerji axtarışında alimlər Günəş istiliyinə 
mühüm yer verirlər. Günəş enerjisindən istifadə ilə məşğul 
olan Gelienergetika SSRİ-də və bir çox xarici ölkələrdə diqqət 
mərkəzindədir. Bu enerjidən istilik təsərrüfatı sistemlərində, 
binaların qızdırılmasında və hətta günəş batareyası ilə işləyən 
avtomobillərdə və s. istifadə olunması nəzərdə tutulur. Bir çox ölkə 
alimləri yer ətrafı orbitdə qurulacaq günəş elektrik stansiyalarının 
layihələri üzərində çalışırlar. Ancaq bu problem hələlik tam həll 
olunmamışdır. 
Bu yaxınlarda energetika problemi ilə əlaqədar məsələlərin 
müzakirəsində məşhur sovet alimi P.L.Kapitsa antimaddəni poten-
sial yanacaq kimi qeyd etmişdir. Antimaddənin mövcudluğu artıq 
sübut olunmuş və təcrübə məqsədilə reaktor tezləndiricisində 
çox cüzi miqdarda istehsal olunmuşdur. Hələ 1969-cu ildə Ser-
puxov nüvə tezləndiricisində iki antiproton və bir antineytron-
dan ibarət antihelium-3 nüvəsi alınmışdır. Fərz olunur ki, maddə 
və antimaddə görüşdükdə şüalanma əmələ gəlir və parçalanma 

---

120
XIII. Gələcəyin enerjisi, neft və qazın əvəzləyiciləri haqqında 
nəticəsində çox böyük miqdarda enerji ayrılır. Bu problem hələlik 
fərziyyə səviyyəsindədir. A. Eynşteynin məşhur kütlə və enerji ek-
vivalentliyi nisbətindən istifadə edərək hesablama ilə müəyyən 
edilmişdir ki, 1 qram maddə ilə antimaddə görüşməsindən alınan 
enerji 10 min ton kömürün yandırılmasından alınan enerjiyə 
bərabər olacaqdır. Beləliklə, bir ton antimaddə bütöv yer kürəsinin 
bir illik enerji tələbatını ödəyə bilər. 
Sözsüz bu əfsanəyəbənzər elmi fərziyyənin çox yaxın gələcəkdə 
həyata keçməsi barədə qəti qərara gəlmək bugünkü inkişaf 
səviyyəsi üçün tezdir. Ancaq ümid böyükdür və gələcək nəsillər 
üçün alimlərin səyinin öz bəhrəsini verəcəyinə şübhə yoxdur. 
«Əfsanəvi layihələr»dən bəhs etdikdə «qaranlıq deşiklər» 
məsələsindən də bəhs etmək yersiz olmazdı. Onları kosmik «toz-
soranlar» adlandırmaq olar. Bu deşiklər intəhasız boşluqlar olub 
orada hər şey yoxa çıxır, itir. Bunlara qaranlıq ona görə deyilir ki, 
oradan hətta işıq şüaları da çıxa bilmir. 
Qalaktikada ölən ulduzların ölçüləri çox böyük sıxlıq şəraitində 
kiçilir, qravitasiya cazibə qüvvəsi həddindən artıq azalır və 
nəticədə «qaranlıq deşik» əmələ gəlir. 
Sovet akademiki Y.B. Zeldoviçin fikrinə görə «qaranlıq deşikləri» 
qoşa ulduzlar sistemində axtarmaq lazımdır. Burada məntiq 
belədir: əgər adi ulduz və «qaranlıq deşiklər» cüt əmələ gətirirsə, 
onlar ümumi mərkəz ətrafında fırlandıqda güclü cazibə nəticəsində 
«qaranlıq deşik» qonşu ulduzdan maddələri özünə soracaqdır. Bu 
sorulan maddələr özündən xarakterik şüalar buraxacaqdır. Bu 
nəzəri uzaqgörmə bir neçə il bundan əvvəl digər sovet alimləri 
tərəfindən sübut edilmişdir. 
Gələcəkdə bu prosesdən alınan enerji istifadə edilə bilərsə, plan-
etimiz yeni bir zəngin enerji mənbəyi qazanar. 
İnsan zəkasının hududları sonsuzdur və aparılan elmi axtarışlar 
tükənməkdə olan neft, qaz, kömür və s. yanacaq növlərini əvəz 
edə biləcək enerji növləri axtarmaqda davam edir. Bu işdə onlara 
böyük müvəffəqiyyətlər arzulayaq.

---

121
Son söz