Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Zahiralarni ushlab turish bo‘yicha xarajatlar. Mahsulotni ma’lum vaqt 
davomida omborda saqlanishiga xarajatlar bilan belgilanadi va omborga 
joylashtirilgan mahsulot xajmiga bevosita bog‘liqdir. Bunga omborxona xarajatlari 
va agar ijaraga olingan bo‘lsa rent xarajatlari yoki ishlab chiqarish belgigacha 
tegishli bo‘lgan omborlarni ushlab turishga joriy xarajatlar kiradi. Kapiral xarajatlar 
ham xarajatlarning ushbu turiga kiradi. Sug‘urta zahiralari yong‘in yoki o‘g‘irlash 
holida zahiralarni yo‘qotishdan himoyalash kabi qo‘llab quvvatlanadi. Sug‘urta 
zahiralari baholash turi holati bo‘yicha soliqqa tortiladi, bu hamma vaqt ham 
zaxiralarning haqiqiy mazmuniga aks ettiriladi. Zahiralarni buzilishi va ishdan 
chiqishidan yo‘qotishlar ham ushbu sug‘urtaga kiradi. 
Mahsulotning yo‘qligi natijasidagi yo‘qotishlarni ishlab chiqaruvchi 
omborda mahsulotni yo‘qotish tufayli birjadan vujudga kelgan talabni 
qanoatlantirish mumkin bo‘lmagan holda ko‘rsa bo‘ladi: 
a) buyurtmani bajarilmasligi (buyurilgan tovarni to‘xtab qolishi) 
munosabati bilan xarajatlar – mavjud tovar - moddiy zahiralar hisobiga 
bajarishni iloji bo‘lmagan buyurtma tovarlarini harajatlarini va jo‘natilishiga 
qo‘shimcha xarajatlar; 
b) yo‘qotilgan sotuvlar qiymati, bunda buyurtmachi o‘z buyurtmasini 
boshqa ishlab chiqaruvchiga topshiradi. Bu holda xarajatlar ko‘zda tutilgan 
xarajatlardan foydani yo‘qotilishi sifatida belgilaniladi; 
v) buyurtmachini yo‘qotish munosabati bilan xarajatlar – zahiralarning 
yo‘qligi nafaqat u yoki bu savdo bitimini yo‘qotish bilan, balki buyurtmachi 
muntazam ravishda ta’minotining boshqa manbaalari qidirilishini boshlashi bilan 
tugagan holda (bunday harajatlar buyurtmachining firma bilan barcha bo‘lajak 
bitimlarni amalga oshirishdan aldanishi mumkin bo‘lgan umumiy tushum 
ko‘rsatkichlarida o‘lchanadi). 
Buyurtmachi buyurtmani bajarilishini kutadi. Sotishlar yo‘qotilmagan, balki 
orqaga surilgan. Ammo buyurtmani taqsimlanishining oddiy kanallari orqali 
bajarilishining iloji bo‘lsa, buyurtmalarni rasmiylashtirish, sotish va omborxona 
sarflariga qo‘shimcha xarajatlarni yaratishi mumkin. Bu xarajatlarni belgilash ikkita 
turi “firmaning muqobil kursini qabul qilish natijasidagi vaqtincha xarajatlar” ga 
kiradi. Xarajatlarning uchinchi turini hisoblash qiyin, chunki gipotetik 
buyurtmachilar har xildirlar va tegishli xarajatlar – ham har xil. Ammo firma 
uchun xarajatlar ushbu turishining bahosi haqiqatda mavjud bo‘lagidan xarajatlar 
summasiga yaqinroq bo‘lishi muhimdir. Shuni nazarda tutish kerakki, zahiralar