Ызбекистон республикаси олий ва ырта

 

---

48 
 

---

49 
V
BOB. BIZNES - REJANING ASOSLANGANLIGI
VA ISHONCHLILIGI 
 
5.1. Biznes-rejani ishlab chiqishni boshqarish 
 
Biznes-rejaning asoslanganligi va ishonchliligi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan va bir-
birini to‘ldirib turuvchi jarayonlardir. Biznes-rejaning asoslanganlik darajasi 
qanchalik yuqori bo‘lsa, uning ishonchliligi, talab qilinishi va foydaliligi ham 
shunchalik yuqori bo‘ladi. Buning uchun biznesni rejalashtirish jarayonini boshqarish 
zarur bo‘lib, u quyidagilarga imkon beradi: 
1)
korxona faoliyatining muayyan yo‘nalishlarini, maqsadli bozorlar va 
korxonaning ulardagi o‘rnini aniqlash; 
2)
korxonaning qisqa va uzoq muddatli maqsadlarini, shuningdek, ularga 
erishish taktika va strategiyalarini ifodalash. Tanlangan har bir strategiya uchun 
javobgarlarni belgilash; 
3)
korxonaning iqtisodiy holatini hamda belgilangan maqsadlarga erishish 
uchun zarur bo‘lgan mos keluvchi moddiy, moliyaviy va boshqa resurslar holatini 
baholash; 
4)
iste‘mol bozoriga chiqariluvchi mahsulot (ish, xizmat) hajmi va 
nomenklaturasini aniqlash hamda bir vaqtning o‘zida ularni yaratish va sotish 
xarajatlarini aniqlash; 
5)
kadrlarni tanlash, ularning belgilangan maqsad va vazifalarni bajarishga 
mos kelishini baholash, mos keluvchi har bir uchastkada xodimlar mehnati 
mahsuldorligini rag‘batlantirish uchun zarur sharoitlar yaratish; 
6)
biznes-rejani amalga oshirishga to‘sqinlik qilishi mumkin bo‘lgan 
qiyinchiliklar va «ko‘zga ko‘rinmas» to‘siqlarni oldindan ko‘ra bilish. 
Biznes-rejani ishlab chiqish jarayonida korxona (firma) rahbariyatining 
ishtirok etish darajasi muhim ahamiyat kasb etadi. Biznes-rejani tayyorlashda 
rahbarning shaxsan ishtirok etishi shunchalik muhimki, xorijiy amaliyotda ko‘plab 
banklar, investitsiya jamg‘armalari va boshqa shu kabi muassasalar biznes-reja 
korxonadan tashqarida maslahatchilar tomonidan tayyorlanib, rahbariyat tomonidan 
faqat imzolangan holatlar ma‘lum bo‘lib qolganda, umuman bu korxonalarning 
taqdimnomalarini ko‘rib chiqishga ham qabul qilmaydilar. 
Biroq bu biznes-rejani ishlab chiqishda maslahatchilar xizmatlaridan 
foydalanmaslik kerak degani emas, aksincha, ekspertlarni bu ishga jalb qilish qo‘llab-
quvvatlanadi. Gap bu erda boshqa narsa haqida bormoqda – biznes-rejani ishlab 
chiqish korxona rahbarining yoki o‘z ishini ochmoqchi bo‘layotgan shaxsning 
shaxsan ishtirok etishini talab qiladi. Ishga kirishar ekan, u birinchi navbatda kelgusi 
faoliyatni modellashtiradi va uning maqsadga muvofiqligini tekshiradi, ikkinchidan, 
mo‘ljallanayotgan ishlab chiqarishning (biznesning) barcha ijobiy va salbiy natijalari 
uchun javob beradi, uchinchidan esa, bajarilgan hisob-kitoblar va har bir 
ko‘rsatkichlarning ahamiyatini yaxshi va aniq biladi. 
Masalan amaliyotda shunday holat kuzatilganki, mebel mahsulotlari ishlab 
chiqaruvchi bir mintaqaviy korxona rahbaridan oshxona jihozlari, stol-stul va 
boshqalarning ekspertlar fikriga ko‘ra mahsulot sifatiga unchalik to‘g‘ri klemaydigan 

---

50 
narxi qay tarzda belgilangan deb so‘ralganda rahbar aniq bir javob bera olmagan va 
bu ish bilan iqtisodchilar shug‘ullangan, bu ularning ishi deb javob bergan. 
Genri Minuberg «Boshqaruv mehnati tabiati» kitobida yozishicha: «jamiyatda 
deyarli har bir ish ixtisoslashuv va kontsentratsiyani talab qiladi. Stanokda biron-bir 
detal tayyorlash texnikasini o‘zlashtirib olgan ishchilar keyinchalik ko‘plab haftalar 
mobaynida bu ish bilan shug‘ullanishi, muhandis va dasturchilar biron-bir ko‘prik 
yoki kompyuter dasturini tshlab chiqish uchun bir necha oy sarflashi mumkin bo‘lsa, 
savdogarlar o‘z hayotining katta qismini bir turdagi mahsulot sotish bilan 
o‘tkazadilar. Rahbar esa o‘z ishida bunday bir xillikni kutishga haqli emas. Askincha, 
uning faoliyatiga qisqa muddatlilik, turli-tumanlik va bo‘linishlik xosdir»
10
. Bunga 
qo‘shimcha qilib aytish mumkinki, biznes-reja va uning bo‘limlari odatda 
korxonaning mos keluvchi xizmatlari va mutaxassislari tomonidan tayyorlansada, 
rahbariyatning chuqur bilimga egaligi korxona muvaffaqiyatli faoliyatining asosiy 
omili hisoblanadi. 
Boshqaruv jarayonida biznes-rejaning asoslanganligi va ishonchliligidan 
tashqari uni ishlab chiqishning o‘z vaqtidaligi ham muhim ahamiyatga ega. Bozor 
sharoitlarida, iste‘molchilik talabi tez-tez o‘zgarib turgan bir paytda rejalashtirish 
tizimida o‘tmishdagi kabi xatolarga yo‘l qo‘yish mumkin emas (korxonalar yakuniy 
rejasi yil boshida emas, yil o‘rtasi va hatto oxiriga borib tugallangan). Bunday rejalar, 
tabiiyki, rasmiyatchilik xarakteriga ega bo‘lib, korxona rivojlanishining belgilangan 
strategiyasini amalga oshirishga xizmat qilmagan. 
Shu sababli biznes-rejani o‘z vaqtida ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega 
bo‘lib, korxonada boshqaruv sifatining baholash ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. 
Biznes-rejani ishlab chiqish muddatlarining cho‘zilib ketishi g‘oyaning eskirishi, 
homiylar va kreditorlarning ketib qolishi, vaqt va ishlab chiqarish quvvatilarining 
yo‘qotilishi, ishlab chiqarishning susayishiga olib keladi. 
Shunday qilib, biznes-rejani tayyorlashning asoslanganlini, ishonchliligi va o‘z 
vaqtidaligi korxona muvaffaqiyatining garovidir. O‘z vaqtida xorij amaliyotida 195 ta 
sanoat tovarlarining muvaffaqiyati va muvaffaqiyatsizligi sabablari tahlil qilingan va 
chop etilgan (Amerikaning «Forchun» jurnali har yili sanoatning 33 tarmog‘ida 
tanlab olingan 300 ta kompaniyaning reytingini aniqlab boradi). Ularning 102 tasida 
firmalar muvaffaqiyatga erishgan bo‘lsa, 93 tasida buning aksi kuzatilgan. 
Muvaffaqiyatga erishishning uchta asosiy omili aniqlangan: 

tovarning raqobatchilar tovarlaridan ustunligi va uning iste‘molchilar 
tomonidan qabul qilinishi; 

firmaning marketing «nou-xau»lari, ya‘ni bozorni, xaridorlar xulq-atvori, 
yangiliklarni qabul qilish va amalga oshirish sur‘ati, tovarning hayotiylik davri va 
boshqalarni eng yaxshi tushunishi; 

firmaning texnologik «nou-xau»lari, ya‘ni ilmiy tadqiqotlar va ishlab 
chiqarish o‘rtasidagi aloqaning yuqoriligi. 
Biroq ortiqcha chaqiriqlar, xorij tajribalarini targ‘ib qilishning o‘zi bilan 
biznes-rejaning mazmunini, uni ishlab chiqish jarayonini boshqarishni yaxshilash 
10
Генри Минуберг «Природа управленческого труда» – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2002.

---

51 
mumkin emas. Imkoniyat real voqelikka aylanishi hamda biznes-rejalar korxonalar 
hayotida eng hayotiy vosita bo‘lishi uchun avvalo fan-texnika taraqqiyoti bilan 
hamnafas qadam tashlovchi, yuqori malakali va o‘z vaqtida to‘g‘ri qaror qabul qilishi 
mumkin bo‘lgan ishbilarmon kishilar kerak. Byurokratiya va rasmiyatchilikdan yiroq, 
ishlab chiqarishni rivojlantirish manfaatlarini milliy iqtisodiyotning rivojlanishi bilan, 
jamoa mafaatlarini har bir mehnatkash manfaatlari bilan bog‘lay oluvchi mutaxassis 
va rahbarlar kerak bo‘ladi. Aynan shunday kishilar biznes-rejalar tayyorlashning 
asoslanganligi, ishonchliligi va o‘z vaqtidaligini ta‘minlashga erishadilar va o‘z 
navbatida biznesni rejalashtirish faoliyati uchun keng imkoniyatlar ochadilar.